علیرضا کیانپور| علی‌اکبر صالحی، معاون رییس‌جمهور و رییس سازمان انرژی اتمی به‌تازگی از آمادگی ایران برای مذاکره با دولت عربستان سعودی خبر داده است. خبری که اگرچه چندان تازه نیست و پیش از این‌بارها، حتی ازسوی شخص رییس‌جمهور یا وزیر امور خارجه به عنوان کسی که راسا در این رابطه مسوولیت دارد، عنوان شده اما این اظهارات تازه صالحی، شاید به دلیل برخی رویدادها و تحرکات دیپلماتیک و امنیتی در روزها و هفته‌های گذشته، بیش از یک اظهارنظر تکراری و «خبری سوخته» مورد توجه رسانه‌ها و افکار عمومی قرار گرفته است. چنانکه هنوز ساعتی از انتشار بخشی از ترجمه فارسی مصاحبه علی‌اکبر صالحی با یک برنامه تلویزیونی در شبکه الجزیره در خبرگزاری‌ها و پایگاههای اطلاع‌رسانی رسمی فارسی‌زبان نگذشته بود که بخصوص این بخش از سخنان رییس سازمان انرژی اتمی ایران درخصوص «آمادگی ایران برای مذاکره با دولت سعودی» با استقبال گسترده در فضای مجازی مواجه شد.
صالحی چه گفت؟
صالحی که با شرکت در برنامه «سناریوها» با موضوع «ایران؛ چالش‌ها بعد از کنفرانس ورشو» با شبکه الجزیره گفت‌وگو می‌کرد، درباره طرح مذاکرات جدید و انتقادها علیه توان موشکی ایران، همچون همیشه بر غیرقابل مذاکره بودن برنامه موشکی و توانایی موشک‌های بالستیک ایران تاکید کرده و معتقد است که کنفرانس ورشو و تلاش‌های انجام‌شده علیه ایران شکست خورده‌اند. چنانکه صراحتا اعلام کرده که کنفرانس ورشو، هیچ اهمیتی برای ایران ندارد. رییس سازمان انرژی اتمی با بیان اینکه ایران، کنفرانس ورشو را بی‌نتیجه می‌داند، به یادآوری ناکامی و شکست پروژه «ایران‌هراسی» مقام‌های امریکایی و نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی پرداخته و می‌گوید: «آنها به هیچ تصمیمی درباره ایران دست نیافتند و این یک رسوایی بزرگ برای آنها بود.» او همچنین درباره حمایت ایران از مسائل مهم جهان اسلام، ازجمله بحث مقاومت و آرمان فلسطین گفته است: «افکار عمومی جهان عرب، حقایق را می‌داند و دوست و دشمن را خوب می‌شناسد.» صالحی در ادامه با اشاره به همراهی شماری از کشورهای عربی با رژیم صهیونیستی، نشستن برخی مقام‌های این کشورها کنار نتانیاهو و تلاش برای برقراری رابطه با تل‌آویو را رسوایی بزرگی برای برخی حکام عرب برشمرد و با تاکید بر توانمندی ایران برای عبور از تحریم‌های یکجانبه ایالات متحده گفته است: «درست است که ما مشکلات اقتصادی داریم اما ایران با توجه به خودکفایی در بسیاری از زمینه‌ها، قادر به عبور از این مرحله است.» او می‌گوید: «ما تجارب بسیاری طی ۴۰ سال گذشته به دست آورده‌ایم. تحریم‌ها موضوع تازه‌ای نیست و ایران درطول این ۴۰ سال قوی‌تر شده است.» صالحی بار دیگر تاکید کرد که ایران به دلیل خودکفایی در بسیاری از زمینه‌ها، قادر به ایستادگی در برابر تحریم‌های دشمن است و تسلیم فشارهای خارجی نخواهد شد. رییس سازمان انرژی اتمی همچنین خواستار پایبندی کشورهای اروپایی به تعهدات خود در قبال ایران در ارتباط با اجرای برجام شد و اظهار داشت که آنها (اروپایی‌ها) گام نخست را برداشته‌اند و امیدواریم در ماه‌های آینده، گام‌های بیشتری بردارند و به آنچه در برجام وعده داده‌اند، عمل کنند.
راه‌حل صالحی برای مناقشات منطقه
با این همه اما چنانکه تلویحا اشاره شد، شاید مهم‌ترین بخش سخنان صالحی با شبکه خبری «الجزیره» همان بخش پایانی باشد. وقتی که این دیپلمات عالیرتبه که هم‌اکنون ریاست سازمان انرژی اتمی ایران را برعهده دارد، به پرسش‌های مطرح شده درخصوص آنچه «انتقاد برخی کشورها علیه سیاست‌های منطقه‌ای ایران» عنوان می‌شود، پاسخ گفت و ضمن تشریح تاریخچه‌ای از فعالیت تروریست‌ها در سوریه و روابط تهران-دمشق گفت: «ایران در کنار مردم و دولت سوریه ایستاد و حضورش در این کشور به درخواست حکومت آنها بود.
ایران تصادفی وارد سوریه نشد و بعد از این سال‌ها مشخص شد که چه کسی حق و چه کسی باطل بود. ملت سوریه اکنون آگاه است و آینده درخشانی دارد.» وی افزود: «در عراق هم به درخواست دولت منتخب این کشور ورود کردیم؛ زیرا آنها از ایران برای اخراج تروریست‌ها درخواست کردند و درنهایت بعد از اقدامات متعدد تروریست‌ها، همه پی بردند که حق با ما بود. حتی بحرینی‌ها از ما خواستند به بحرین بیاییم و با معارضان مذاکره کنیم.» رییس سازمان انرژی اتمی ایران در جمع‌بندی این بخش از سخنانش تصریح کرد: «ایران جز خوبی برای کشورهای خلیج فارس نمی‌خواهد. ما خواستار امنیت و ثبات در این کشورها هستیم اما آنها نگاه دیگری دارند.» معاون رییس‌جمهوری در عین حال گفت: «رییس‌جمهوری ایران و وزیر خارجه ما بارها گفته‌اند آماده مذاکره با عربستان به‌ویژه درباره مشکلات‌شان با ایران هستیم.» صالحی تاکید کرد: «ایران هیچ نظری به سرزمین و ثروت‌های عربستان سعودی ندارد. ما آرامش و امنیت را برای همه کشورهای منطقه می‌خواهیم. این شریان حیات ماست. برای همه این کشورها «خیر» را می‌خواهیم.»
نگاه روحانی به روابط تهران- ریاض
اما اشاره صالحی به آنچه تاکید رییس‌جمهور و وزیر امور خارجه ایران بر آمادگی برای مذاکره با عربستان خواند، مشخصا ناظر بر کدام اظهارنظرها و سخنرانی‌های حسن روحانی، محمدجواد ظریف، مجموعه دولت و دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی بوده است؟!
شاید آخرین تاکید مقامات ارشد ایرانی بر آمادگی برای مذاکره با عربستان، به همین سفر هفته اخیر رییس‌جمهوری به استان هرمزگان بازگردد. زمانی که حسن روحانی در جمع مردم بندرلنگه، اگرچه مشخصا از هیچ کشوری نام نبرد، اما اشاره تلویحی او بر لزوم برقراری «روابط برادرانه و صمیمانه با همه کشورهای منطقه»، حتی آنها که به‌گفته روحانی، «متاسفانه راه اشتباه را انتخاب کرده‌اند»، برخی ناظران را به این تحلیل نزدیک کرد که شاید بتوان اسامی کشورهایی همچون عربستان سعودی یا امارات متحده عربی را با عبارت «کشورهایی که راه اشتباه را انتخاب کرده‌اند»، جایگزین کرد.
با این همه اما احتمالا منظور صالحی از اینکه رییس‌جمهوری و وزیر امور خارجه ایران بارها بر آمادگی برای مذاکره با دولت سعودی تاکید کرده‌اند، آن اشاره غیرمستقیم روحانی در جریان سفر به استان هرمزگان در روز یکشنبه هفته گذشته نبوده است، چراکه هم روحانی و هم ظریف در گذشته نه‌چندان دور، به‌صراحتی به‌مراتب بیش از آنچه در سخنان اخیر رییس‌جمهور دیدیم، از این اعلام‌آمادگی سخن گفته بودند. آذرماه سال جاری، هنگامی که حسن روحانی در کنفرانس بین‌المللی «وحدت اسلامی» در تهران و در حضور بیش از 300 سیاستمدار و فرهیخته از حدود یکصد کشور جهان سخن می‌گفت نیز به بیان برخی مسائل درخصوص روابط دوجانبه تهران- ریاض پرداخت. سخنانی که ازقضا با واکنشی گسترده ازسوی رسانه‌های جهان عرب نیز مواجه شد. با این همه اما آنچه روحانی در مردادماه امسال و در همایش «روسای نمایندگی‌های جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور» گفت، با صراحتی بیشتر، از این آمادگی تهران برای مذاکره با ریاض حکایت داشت. روحانی در آن اجلاس بر خواسته همیشگی ایران درخصوص برقراری روابط دوستانه با همه کشورهای جهان تاکید کرده و گفته بود: «ایران سرزمین علم، تجارت و دانش جهانی بوده است و امروز فرصتی به وجود آمده تا روابط خود را با همسایگان‌مان بیش از پیش گسترش دهیم و حتی اگر همسایه‌ای مانند عربستان هم از لجاجت‌ها و اقدامات خود دست برداشت و نسبت به روابط اظهار تمایل کرد، باید اختلافات را حل کرده و دوستی را برقرار کنیم. در مورد امارات و بحرین نیز این‌گونه است و ما در شرایط جدید به دنبال اصلاح روابط با این کشورها هستیم.»
نگاه ظریف به روابط تهران- ریاض
البته حسن روحانی جز این، در مواردی دیگر نیز شرایط و الزامات برای مذاکره با دولت سعودی را تشریح و بر این مهم تاکید کرده بود که هرگاه، دولت سعودی از خود حسن‌نیت نشان دهد یا از نقش فعلی‌اش که همانا «تکمیل‌کننده پازل ترامپ علیه ایران» است، دست کشیده و بیرون بیاید، می‌تواند نسبت به حسن همکاری و تعامل جمهوری اسلامی با خود امیدوار باشد. اما این رویکرد در تمامی این مدت گذشته، با جدیتی ملموس‌تر ازسوی محمدجواد ظریف نیز دنبال شده است.
ظریف که در شهریورماه امسال در گفت‌وگویی با شورای اطلاع‌رسانی دولت، عمدتا درباره روابط ایران و کشورهای حاشیه دریای خزر سخن می‌گفت، در فرازی از سخنانش به بحث کلان روابط با همسایگان نیز اشاره کرد و در ادامه با تاکید مشخص بر بحث روابط دوجانبه تهران-ریاض گفت: «اگر دولت سعودی این آمادگی را داشته باشد که به صورت معقول وارد یک مذاکره سیاسی شود، ایران هیچ‌وقت در را به روی چنین مذاکره سیاسی نبسته است.» وزیر امور خارجه البته در همان سخنان نیز تاکید کرده بود که «باید به‌دور از خوش‌باوری به شرایط نگاه کنیم» اما در ادامه گفته بود: «اگر دولت سعودی این آمادگی را داشته باشد که با عقلانیت نسبت به روابط خارجی رفتار کند، درهای جمهوری اسلامی به روی همسایگانش همیشه باز است و آماده هستیم و امیدواریم رفتار مثبتی که در حج داشتند به سایر حوزه‌های روابط تسری یابد.»
یک‌ماه پس از این اظهارات اما یک اظهارنظر نابخردانه و اهانت‌آمیز ازسوی ترامپ درباره کشورهای عربی منجر به برانگیخته شدن افکارعمومی جهان عرب علیه دولت امریکا شد. زمانی که ترامپ صراحتا خطاب به پادشاه عربستان گفته که این کشور قادر نیست بدون حمایت امریکا حتی 2 هفته امنیت خود را تامین کند. پس ظریف که همواره نشان داده چگونه قادر است با رفتاری دیپلماتیک و حساب‌شده، از هر فرصتی در راستای منافع ملی و اهداف دستگاه دیپلماسی کشور گام بردارد، در توییتی بار دیگر بر آمادگی ایران برای همکاری با دولت‌ها و کشورهای منطقه تاکید کرد و در حساب کاربری‌اش در توییتر به دو زبان انگلیسی و عربی نوشت: «رییس‌جمهور ترامپ، با گفتن اینکه سعودی‌ها نمی‌توانند بدون حمایت او دو هفته دوام بیاورند، دایما آنها را تحقیر می‌کند. این سزای این توهم است که امنیت را می‌توان به دیگران سپرد. ما باردیگر به سوی همسایگان‌مان دست دوستی دراز می‌کنیم: بیایید «منطقه‌ای قدرتمند» بسازیم و این خودبزرگ‌بینی امریکا را مهار کنیم.» توییتی که برخی منابع رسانه‌ای داخلی و خارجی از آن به عنوان «چراغ سبز تهران به ریاض» تعبیر کردند و جالب آنکه همزمان با این مهم، فشار افکارعمومی در ایالات متحده و جهان عرب، هم بر کاخ سفید افزایش یافت و هم بر دولت و خاندان سعودی.
با این همه شاید آخرین دفعات که ظریف با لحن و کلامی صریح از احتمال ازسرگیری روابط دوستانه با ریاض سخن گفته، به آبان‌ماه سال جاری و زمانی بازمی‌گردد که وزیر امور خارجه با یک روزنامه قطری چاپ لندن گفت‌وگو می‌کرد. آنجا که ظریف با تاکید بر آمادگی ایران برای عادی‌سازی روابط با عربستان، به روزنامه «العربی‌الجدید» گفت: «برای عادی‌سازی روابط با عربستان هیچ مشکلی نداریم. این مساله به ریاض بازمی‌گردد و به بازنگری در رفتار آنهاست که می‌تواند تنش منطقه را کاهش دهد.»
فارغ از اینها البته در تمام این مدت همواره زمزمه‌هایی از مذاکرات غیررسمی یا غیرعلنی مقامات دو کشور نیز صحبت‌هایی شده اما آنچه حالا از زبان رییس سازمان انرژی اتمی مطرح شده، باتوجه به آنکه طبیعتا ناظر بر شرایط فعلی حاکم بر روابط دو کشور در وضعیت کنونی است، اهمیتی دوچندان دارد.
هرچند علی‌اکبر صالحی کمتر از یک ماه پیش از این هم در این رابطه اظهارنظر کرده و حتی گام‌هایی فراتر از آنچه اکنون می‌بینیم، برداشته بود. آنجا که صالحی در گفت‌وگوی روز 16 بهمن‌ماه امسال خود با «المیادین»، بر فعالیت‌های مسالمت‌آمیز هسته‌ای ایران تاکید و «همکاری‌های هسته‌ای» میان ایران و کشورهای حاشیه خلیج فارس را «بستری جدید برای اعتمادسازی در منطقه» توصیف کرده بود.
مذاکره با دوست یا دشمن؟!
هرچه بود حالا صالحی بار دیگر بر احتمال مذاکره با دولت سعودی تاکید کرده و اگرچه احتمالا این اظهارات نیز همچون آنچه تقریبا در تمامی موارد گذشته شاهد بودیم، با واکنش سخت طیفی از مخالفان دولت مواجه خواهد شد اما این یک اصل اساسی و پذیرفته‌شده در ادبیات دیپلماتیک و روابط بین‌الملل است که «مذاکره» راه‌حلی است با کمترین هزینه ممکن برای حل مناقشات دو دولتی که با یکدیگر روابطی دوستانه ندارند؛ چراکه اگر دوست و همراه بودند که اساسا چه نیاز به گفت‌وگو و تعامل و مذاکره؟!
