وقتی یک زن از ماجرای کودتا در ایران می‌گوید

14 سال پیش در چنین روزی، وزیر امورخارجه وقت آمریکا به دست‌داشتن دولت آمریکا در کودتای 28 مرداد سال 32 اعتراف کرد؛ کودتایی که گرچه از ابتدا نقش دولت‌های بریتانیا و ایالات متحده در آن عیان بود، اما سالها گذشت تا یک مقام رسمی زبان به اعتراف بگشاید و با ادبیاتی نزدیک به عذرخواهی، نقش امریکا در پیچیده‌ترین کودتای تاریخ ایران را بپذیرد.

اعتراف به کودتا. مادلین آلبرایت سوم شهریور ۱۳۷۹ برای اولین بار در قامت یک مقام رسمی ایالات متحده در آخرین سال حضور خود در وزارت خارجه امریکا، از تلاش‌های دولت بریتانیا در سال ۱۳۳۱ برای براندازی دولت مصدق گفت و اضافه کرد که دولت هری ترومن رییس جمهور وقت امریکا مشارکت در این اقدام را نپذیرفت.

بنابر گفته‌های آلبرایت که ‌اکنون عضو حزب دموکرات و استاد دانشگاه جرج تاون در واشنگتن است، دولت بریتانیا پس از پیروزی دوایت آیزنهاور در انتخابات ریاست جمهوری امریکا، تلاش‌هایی دوباره برای براندازی دولت محمد مصدق را آغاز کرد و این بار توانست دولت امریکا را راضی به مشارکت در این کار کند.

آلبرایت در «شورای ملی ایرانیان-امریکاییان» یا همان «شورای ملی ایرانیان امریکا» که «نایاک»‌ خوانده می‌شود، با ستایش تمدن کهن و باستانی ایران، گفت که «ایران و امریکا زمینه‌های مشترکی با هم دارند، اما این زمینه مشترک گاه با عوامل دیگری در هم شکسته است.» او در ادامه سخنانی بر زبان آورد که بلافاصله اعتراض هواداران رژیم پهلوی و مخصوصا نزدیکان سرلشکر فضل‌الله زاهدی نخست‌وزیر بعد از کودتا را در پی داشت.

وزیر خارجه اسبق ایالات متحده گفت: «دولت آیزنهاور به دلایل استراتژیک، اقدامات خود را موجه می‌دانست،‌ اما کودتا برای توسعه سیاسی در ایران به روشنی یک پسگرد بود. اکنون به آسانی می‌توان دریافت که چرا بسیاری از ایرانیان از این مداخله امریکا در امور داخلی‌شان همچنان ناخشنودند.»

اردشیر زاهدی فرزند سرلشکر زاهدی بلافاصله از این سخنان البرایت اظهار ناخشنودی کرد و با لحنی عصبانی گفت: «این خانم مشق و تکلیفش را انجام نداده و به افسانه‌ای پرداخته که یک نسل به مناسبات ایران و امریکا آسیب رسانده است.» این سخنان آلبرایت باعث شد تلاش ۴۷ ساله حامیان کودتا برای انکار نقش دولت‌های امریکا و انگلیس در کودتا علیه دولت مصدق نقش بر آب شود.

با وجود تاکید صریح یک مقام رسمی دولت امریکا، هواداران رژیم شاه همچنان معتقد بودند امریکا نقشی در کودتا نداشته است؛ باراک اوباما رییس جمهور ایالات متحده هم در ۱۴ خرداد ۱۳۸۸ بر نقش دولت متبوع خود در این کودتا تاکید کرد. او با اشاره به کودتا گفت: «این قضیه منبع تشنجی در روابط امریکا و جمهوری بوده است. ایران سالهای بسیاری است که «مخالف امریکا» را تعریف جامع و مانع خود می‌داند. تاریخ روابط ما در واقع تاریخی پرتلاطم بوده است و امریکا در گرماگرم جنگ سرد، در براندازی دولتی در ایران نقش بازی کرد که با دموکراسی، منتخب مردم بود.»

اظهارات مادلین آلبرایت که یکی از تکان‌دهنده‌ترین موضع‌گیری‌ها در تاریخ سیاسی امریکاست، ۴۷ سال پس از وقوع کودتا صورت گرفت، اوباما هم ۵۶ سال بعد از کودتا به نقش امریکا اشاره کرد، اما هیچکدام به خاطر این اقدام مداخله‌جویانه و غیرمسئولانه دولت‌های‌شان، از دولت و ملت ایران رسما عذرخواهی نکردند.

در اسفند ۱۳۸۷ جک استراو وزیر امور خارجه سابق بریتانیا در افتتاحیه نمایشگاه تاریخی «ایران در دوره شاه عباس» که با همکاری مشترک سازمان میراث فرهنگی و موزه ملی ایران با موزه بریتانیا در لندن برگزار شد، حضور یافت و در حضور بیش از ۴۰۰ تن از مقامات سیاسی،‌ فرهنگی و علمی سخنرانی کرد. او اولین مقام رسمی بریتانیا بود که پس از کناره‌گیری از قدرت، از «اشتباه انگلیس» سخن گفت. جک استرا گفت: «کمک به رضاشاه و مشارکت در کودتا علیه مصدق از اشتباهات انگلیس بود.»

استراو دیگر اشتباهات انگلیس در برابر ایران را این موارد اعلام کرد: «چشم بستن بر روی حکومت رضاشاه که تقلیدی بی‌مایه از آتاتورک بود و جامعه آن حساسیتی بیشتر از ترکیه داشت، اشغال ایران توسط انگلیس و امریکا و شوروی در خلال ۵ سال جنگ جهانی دوم و مداخله مستقیم به همراه امریکا در برکناری دولت منتخب و دموکراتیک مصدق در سال ۱۹۵۳ که با حمایت مدافعانه از شاه علیرغم برخورداری از حمایت مردم ادامه یافت.» او در بخش دیگری از سخنرانی خود در موزه ملی بریتانیا، گفت که «این انگلیس است که در درک ایران دچار مشکل است، و نه ایران در درک ما.»

با وجود تمام اظهاراتی که تا امروز درباره مشارکت در کودتا از سوی مقامات دولت بریتانیا و ایالات متحده ابراز شده، هیچکدام از این کشورها به طور رسمی زبان به عذرخواهی نگشوده‌اند. این در حالی است که کمیته روابط خارجی پارلمان بریتانیا، در تیرماه سال جاری پس از انتشار مدارکی از سوی سازمان سیا درباره طرح و اجرای کودتای ۲۸ مرداد، به دولت بریتانیا توصیه کرده است نقش داشتن در این کودتا را بپذیرد. این بیانیه همچنین به دولت بریتانیا توصیه کرده است نقش خود در گسترش سختی‌هایی را که ایران در جنگ با عراق متحمل شده است به رسمیت بشناسد و به هرگونه نقش بریتانیا در براندازی دولت محمد مصدق اذعان کند.

سال گذشته در شصتمین سالگرد ۲۸ مرداد ۳۲، آرشیو امنیت ملی امریکا سرانجام بخشی از اسناد مرتبط با نقش‌آفرینی سیا در کودتا را منتشر کرد، اما تاکید کرد که مقامات بریتانیا در سال‌های گذشته بارها در مکاتبات محرمانه و آمیخته به هشدار خود با مقامات امریکایی، افشای این اسناد را «مایه شرمساری» خوانده و از آنها خواسته‌اند از انتشار آن دسته از اسناد که مستقیما به نقش بریتانیا و سیستم اطلاعاتی این کشور اشاره دارد خودداری کنند.

مشخص نیست هراس کم‌نظیر دولت بریتانیا از انتشار کامل اطلاعات محرمانه درباره کودتا از چیست؟ مدیر آرشیو امنیت ملی امریکا با اشاره به این هراس گفته است: «حالا دیگر بسیاری از کودکان دبستانی در ایران هم عمده واقعیت‌های مرتبط با آن را می‌دانند.» با این حال، «عباس میلانی»، تاریخ‌نگار ایرانی معتقد است بخش اعظم اطلاعات مهم درباره این ماجرا هرگز منتشر نخواهد شد.