اولین فرار شاه از ایران چگونه رقم خورد؟

محمدرضا پهلوی علاوه بر فرار بی بازگشتش  در دی‌ماه 1357، یک‌بار دیگر هم از ایران فراری شده بود. این گزارش، مروری دارد بر اولین فرار شاه از ایران که البته 3 روز بعد با حمایت مستقیم امریکا به بازگشت او و افزایش خودکامگی‌هایش در ایران همراه شد.

محمدرضا پهلوی ۳ روز پس از آنکه پیروزی کودتاچیان ۲۸ مرداد را قطعی دید، به کشور بازگشت. خروج شاه از ایران بدون هیچ تشریفاتی و بدون تشکیل «شورای سلطنت»، از نظر بسیاری «فرار شاه» تلقی شد. از جمله دکتر حسین فاطمی وزیر خارجه وقت ایران که «خروج شاه بدون اطلاع قبلی» را «فرار» دانست و اعلام کرد این کار شاه به منزله استعفای اوست.

شاه مخلوع ۲۲ مرداد ۱۳۳۲ در اقدامی غیرقانونی، حکم برکناری محمد مصدق از نخست‌وزیری را به صورت محرمانه امضا کرد و بلافاصله برای در امان ماندن از تبعات این امضا به کلاردشت رفت. این حکم باید پیش از امضا توسط او از تصویب مجلس شورای ملی می‌گذشت؛ در حالی که هفدهمین دوره مجلس شورای ملی ۲۰ مرداد ۱۳۳۲ با برگزاری رفراندوم منحل شده بود. بنابراین اقدام شاه غیرقانونی بود. او علاوه بر حکم برکناری مصدق، حکم نخست‌وزیری سرلشکر زاهدی که بازنشسته ارتش بود را هم امضا کرد.

سرهنگ نعمت‌الله نصیری مامور تسلیم حکم شاه به محمد مصدق بود، ساعت ۲ بامداد ۲۵ مرداد به خانه او در خیابان کاخ (فلسطین جنوبی) رفت. محافظان خانه نخست‌وزیر، او را که علاوه بر فرماندهی گارد سلطنتی، فرستاده شاه هم بود، دستگیر کردند. شاه به محض دریافت خبر بازداشت پیک خود، به همراه همسر خود ثریا با هواپیمای شخصی به بغداد رفت. خلبان این پرواز سرگرد محمد خاتم بود که بعدها با فاطمه خواهر شاه ازدواج کرد.

بر اساس برخی گزارش‌ها، نیروی هوایی که از پرواز هواپیمای شاه اطلاع یافته بود، از مصدق که همزمان نخست‌وزیر و وزیر دفاع بود خواست که اجازه بازگرداندن هواپیمای شاه یا سرنگون کردن آن را صادر کند. مصدق اما با سرنگون کردن هواپیما و مرگ شاه مخالفت کرده و بازگرداندن هواپیمای شاه بدون تیراندازی را نیز ناممکن دانسته بود.

بر اساس قانون مشروطه، پیش از خروج شاه از کشور باید «شورای سلطنت» تشکیل می‌شد. شاه که بدون اطلاع قبلی و بی آنکه شورای سلطنت تشکیل شود از کشور فرار کرده بود مورد طعن و تمسخر قرار گرفت. دکتر حسین فاطمی وزیر خارجه دولت مصدق، خروج شاه بدون اطلاع قبلی را فرار دانست و این عمل شاه را استعفای او قلمداد کرد. او همچنین به نمایندگی‌های ایران در خارج از کشور دستور اکید داد که شاه هیچ سمتی ندارد و یک فراری است.

پس از علنی شدن خبر فرار شاه از کشور، مردم به خیابان‌ها ریختند، مجسمه‌های او و پدرش رضاشاه را پایین کشیدند و علیه سلطنت شعار دادند. گروهی نیز در نقاط مختلف تهران و همچنین میدان بهارستان تظاهرات کردند و خواستار «نظام جمهوری» و پایان سلطنت شدند، کاخ‌های سلطنتی بسته شد و برنامه دعا به جان شاه از برنامه پادگان‌ها کنار رفت.

کودتای انگلیسی امریکایی پیروز شد، و پس از آن شاه که در ایتالیا به سر می‌برد، ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در پیامی که از رادیو تهران پخش شد، وعده غیرمنتظره‌ای داد. وعده‌ای که یک بار دیگر ۲۵ سال بعد، دوم شهریور ۱۳۵۷ هم تکرار شد. شاه با هدف آرام کردن مردم به آنها وعده دموکراسی داد و گفت که تنها اوست که می‌تواند در کشور دموکراسی واقعی برقرار کند. محمدرضا پهلوی که قدرت خود را در خطر می‌دید ادعا می‌کرد تظاهرات‌ نمی‌تواند به دموکراسی منتهی شود. اما گفته‌های شاه در سال 57 دیگر تاثیری نداشت و چند ماه بعد برخلاف کودتای ۲۸ مرداد او برای همیشه از ایران خارج شد.

شاه مخلوع سرانجام در آخرین ساعات ۳۰ مرداد ۱۳۳۲ به کشور بازگشت. روزی که می‌توان آن را روز بازداشت هواداران مصدق و منصوبان او در سراسر کشور دانست. بیش از ۲۰۰ نفر به زندان رفتند و تصفیه ادارات آغاز شد. بسیاری مانند صالح آرانی مشهور به اللهیار صالح سفیر ایران در امریکا خود کناره‌گیری کردند.

در این روز همچنین روزنامه‌هایی که پس از فرار شاه مطالبی علیه او نوشته بودند توقیف شدند. روزنامه‌های حزب توده و نشریات احزاب هوادار مصدق که از ۲۹ مرداد تعطیل شده بودند، با لغو پروانه مواجه شدند. روزنامه‌های حزب توده پس از آن به صورت زیرزمینی چاپ و به صورت غیرعلنی توزیع می‌شد.

شاه پیش از خروج، یکی از ضعیف‌ترین شاهان تاریخ ایران بود. چرا که محمد مصدق با استفاده از وضعیت بحرانی کشور و فشارهای خارجی پس از ملی شدن صنعت نفت، قدرت بسیاری گرفته بود با دربار به مقابله برخاسته بود و در بسیاری موارد محمدرضا پهلوی چاره‌ای جز کوتاه آمدن در برابر او نداشت.

اما محمدرضا پس از کودتا مصدق و همکاران او را در دادگاه نظامی به محاکمه سپرد، همه مخالفان را قلع و قمع کرد و به یکی از خودکامه‌ترین شاهان ایران تبدیل شد و نفوذ ۱۵۰ ساله دولت بریتانیا در ایران، به تدریج جای خود را به نفوذ پردامنه دولت امریکا داد. گرچه حضور تاثیرگذار امریکا و دخالت آن در امور داخلی ایران چندان طولی نکشید. خروج ویلیام سولیوان سفیر امریکا از ایران و مخالفت امام خمینی(ره) رهبر انقلاب اسلامی ایران در تابستان سال ۱۳۵۸ با انتصاب والتر کاتلر به عنوان سفیر بعدی امریکا در تهران، رویاهای امریکا را در هم شکست.

شاه پس از بازگشت به ایران با کرمیت روزولت دیدار کرد. روزولت رییس سازمان اطلاعات مرکزی امریکا در خاورمیانه و یکی از مجریان اصلی طرح براندازی حکومت مصدق بود. بر اساس برخی اسناد تاریخی، محمدرضا شاه در این ملاقات از کرمیت روزولت سپاسگزاری کرده بود که او را به قدرت بازگردانده است.

دونالد ویلبر مامور اسبق سیا در خاورمیانه در کتابی که سال ۱۹۸۶ منتشر کرده، پیروزی کودتای ۲۸ مرداد را «شانسی» دانسته است؛ چرا که پس از بازداشت سرهنگ نصیری فرستاده شاه توسط ماموران حفاظت از مصدق و همچنین بازداشت چند افسر دیگر در ۲۵ مرداد، روزولت از ادامه کودتا مایوس شد و تصمیم به خروج فوری از ایران گرفت، اما با اصرار سرویس جاسوسی بریتانیا و برخی عوامل ایرانی، در ایران ماند و برنامه کودتا را ادامه داد.