برنامه خطرناک عربستان برای ایران در عراق
تلاش‌های نظامی عربستان سعودی در برابر پیشرفت ایران در بیشتر نقاط خاورمیانه شکست خورده است، اما در عراق، این کشور می‌خواهد با قدرت نرم جلوی دست‌اندازی‌های ایران را بگیرد. تاکتیک سرمایه‌گذاری، تجارت و دیپلماسی تابه‌حال در بغداد خوب جواب گرفته است.
مقتدی صدر، این روحانی شیعه‌ی جنگ‌افروز که اکنون تبدیل به نماد ملی‌گرایی عراق شده است، توانست ائتلاف خود را در انتخابات ۱۲ می‌پیروز کند. او در دولت جدید موقعیت تصمیم ساز دارد؛ و نشانه‌ها حاکی از آن است که این دولت احتمالاً نسبت به سعودی‌ها هم‌راستا و نسبت به نفوذ ایرانی‌ها محتاط است.
در رقابت میان ایران و عربستان سعودی برای به‌دست‌آوردن جایگاه اول منطقه‌ای، ایران در جنگ‌های نیابتی در سوریه و یمن دست برتر را داشت. اما در عراق، به‌نظر می‌رسد تهران در ضعف قرار گرفته است، حداقل فعلاً. دلیل این اتفاق هم دلبری ریاض از رهبران شیعه است و همچنین تلاشش برای خنثی‌کردن تلاش‌های ایران در جهت تحکیم نفوذ خود در عراق تکه‌تکه. این حرکت عربستان سعودی با حمایت آمریکا مواجه شده است، چراکه آمریکا در نگرانی ریاض از نفوذ منطقه‌ای ایران شریک است و امیدوار است که سرمایه‌گذاری‌های این پادشاهی و دیگر کشور‌های خلیج [فارس]به ثبات عراق کمک کند.
در سال گذشته، تحت رهبری محمدبنسلمان ریاض تعاملات بیشتری را با عراقِ اکثراً شیعه آغاز کرد. در انتخابات اخیر، جهت‌گیری ژئوپلیتیکی بغداد در آینده مورد توجه رقبا بود. به‌همین‌خاطر، این انتخابات یکی از انگیزه‌های مهم عربستان برای افزایش تعاملاتش با عراق بود. عملاً هم، این شایعه که قرار است محمدبنسلمان پیش از انتخابات به بغداد برود برای ایران و سیاستمداران عراقیِ مورد حمایت ایران زنگ خطر را به صدا درآورد. موفقیت انتخاباتی صدر ممکن است راه را برای حضور بیشتر سعودی باز کند. ائتلاف سائرون او تشکیل شده است از شبه‌نظامیان اصلاح‌شده‌ی شیعه، کمونیست‌ها، سکولار‌ها، و گروه‌های فعال جامعه‌ی مدنی. این ائتلاف توانست ۵۴ کرسی در پارلمان به‌دست بیاورد، بیشترین تعداد در میان همه‌ی گروه‌ها. اما این تعداد آن‌قدر نیست که بتواند اکثریت بلامنازع پارلمان را در دست گیرد.
صدر خودش را کاندیدای نخست‌وزیری نکرده است، اما در ترکیب دولت آینده و انتخاب نخست‌وزیر بعدی کلامش نفوذ زیادی خواهد داشت. او شاید به حیدر العبادی، نخست‌وزیر فعلی، اجازه دهد در جایگاه خود باقی بماند. ایران از بلوک طرفدار ایران حمایت می‌کرد. این گروه، که هادی العامری، فرمانده‌ی شبه‌نظامیان شیعه‌ی عراق، رهبری آن را برعهده داشت، توانست ۴۷ کرسی را به‌دست بیاورد و در جایگاه دوم قرار گیرد. ایران قصد دارد نفوذ خود را به‌کار گیرد و جلوی صدر را بگیرد، اما معلوم نیست اهرم فشار ایران در عمل چقدر قدرت دارد. سعودی‌ها ترجیح می‌دادند حیدر العبادیِ طرفدار غرب در انتخابات پیروز شود (ائتلاف او با ۴۲ کرسی در جایگاه سوم است)، اما برد ائتلاف صدر هم نتیجه‌ای خوشایندی است، البته بدون توجه به بی‌اعتمادی خدشه‌ناپذیر او به آمریکا.
در حقیقت، محمدبنسلمان چند وقتی هست که بر روی این روحانی شیعه کار می‌کند. مقتدی صدر به‌شدت در میان طبقات پایین جامعه‌ی شیعه‌ی عراق محبوب است و درضمن دستش را به‌سمت سنی‌های بی‌روحیه‌ی عراقی هم دراز کرده، سنی‌هایی که هنوز دارند از غارتگری‌های دوران حکمرانی ستمگرانه‌ی داعش خود را بازیابی می‌کنند.
به‌نظر می‌رسد صدر منکر فرقه‌گرایی‌اش است. سپاه جیش‌المهدی او زمانی با نیرو‌های اشغالگر آمریکایی می‌جنگید و بعد در خون‌ریزی‌های درون‌فرقه‌ای وارد شد؛ و همچنان به‌شدت با دخالت ایران در فضای سیاسی عراق مخالف است. حضور ایران در فضای سیاسی عراق در دوران رهبری فرقه‌گرای نوری المالکی، سلف حیدر العبادی، تقویت شده بود.
در سال‌های بعد از حمله‌ی آمریکا، ریاض عراق را ازدست‌رفته می‌دید، چون می‌دید که ایران سلطه‌ی خود را گسترش می‌دهد. اما در دوران حیدر العبادی، که از وقتی در سال ۲۰۱۴ به قدرت رسیده تلاش داشته است با همسایگانش وارد تعامل شود، روابط با عربستان سعودی بهبود یافته است. عربستان سعودی و عراق در اواخر ۲۰۱۵ روابط دیپلماتیک خود را از سر گرفتند؛ روابط دو کشور بعد از حمله‌ی صدام حسین به کویت در سال ۱۹۹۰ قطع شده بود. ۱۲ ماه گذشته نیز شاهد اتفاقاتی بوده که منجر به شکل‌گیری استراتژی اتحادساز، با الهام از محمدبنسلمان، شده است.
عبادی در سال ۲۰۱۷ دو بار از ریاض دیدار کرد، اما این سفر صدر در جولای گذشته به عربستان بود که بیش از همه نشان از خواست ولیعهد برای ارسال شاخه‌ی زیتون به پایتخت شیعیان عراقی داشت. بسیاری از شیعیان عربستان را اسپانسر افراط‌گرایی سنی در دوران آشوب‌های فرقه‌ای می‌دانند، و بدون شک نسبت به آزارواذیت‌هایی که عربستان به اقلیت شیعه‌ی عربستانی وارد می‌آورد نگرانی دارند.
به‌هرحال، رهبران عملگرای شیعه‌ی عراقی، که نسبت به مقاصد تهران مشکوک هستند، حضور عربستان را متعادل‌کننده‌ی نفوذ همسایه‌ی شرقی و همچنین منبعی برای سرمایه‌گذاری‌های مورد نیاز برای بازسازی عراق بعد از شکست داعش می‌بینند.
ریاض اخیراً قول داده است که مبلغ (نه‌چندان زیاد) ۱.۵ میلیارد دلار را برای بازسازی شهر‌های سنی‌نشینی که از درگیری‌ها آسیب دیده‌اند در عراق سرمایه‌گذاری کند. عربستان قصد دارد در دیگر بخش‌های اقتصاد عراق نیز سرمایه‌گذاری کند: یکی از اولین دریافت‌کنندگان بخش پتروشیمی در بندر جنوبی بصره است. طبق گزارش‌ها این سرمایه‌گذاری باعث می‌شود وابستگی عراق به محصولات پتروشیمی ایران کاهش بیابد. طرح‌هایی هم برای توسعه‌ی کشاوری در استان غربی انبار، که با عربستان مرز مشترک دارد، وجود دارد.
دو کشور به اهداف دیگری هم دست یافته‌اند. گذرگاه‌های مرزی بازگشایی شده‌اند؛ پرواز‌های مستقیم برقرار گشته‌اند: حدود ۱۴۰ پرواز در ماه بین ریاض و بغداد؛ هیئت‌های تجاری سعودی به‌دنبال کشف فرصت‌های اقتصادی هستند. طبق گزارش‌ها رقابت شدیدی بین محصولات ایرانی و سعودی در عراق وجود دارد. در آوریل، یکی از مقامات ایرانی گفت که کشورش بازار عراق را دارد از دست می‌دهد، و به کاهش هزینه‌های گمرکی برای محصولات عربستانی اشاره کرد. هدف‌گذاری ریاض برای ده سال آینده رسیدن به حجم تجارت ۶ میلیارد دلاری میان دو کشور است. طرح‌های سمبولیکی نیز وجود دارد که هیچ‌کدام اهمیت کمتری ندارند.
شاعران عربستانی اخیراً در فستیوالی در بصره شرکت کردند؛ یک مسابقه‌ی دوستانه‌ی میان تیم‌های ملی فوتبال عراق و عربستان نیز در این شهر انجام شد. عربستان در بصره کنسول‌گری هم باز کرده است. در مسابقه‌ی فوتبال، که اولین مسابقه بعد از چند دهه بود، سعودی ۴-۱ باخت، اما درعوض، از نظر روابط عمومی پیروزی عظیمی به‌دست آورد. فوتبال‌دوستان عراقی استادیوم ۶۰هزارنفری بصره را پر کردند. ملک سلمان، پدر محمدبنسلمان، تعهد کرده است در بغداد یک استادیوم صدهزارنفری بسازد.
یکی از استراتژی‌های عربستان توسل به هویت‌گرایی عربی قوی‌ای است که در عراق وجود دارد، تا بتواند از شکاف سنی‌شیعه عبور کند. این رویکرد به‌شکلی واضح توانسته نظر‌ها را به خود جلب کند، به‌خصوص نظر آن دسته از شیعیانی که ملی‌گرایی عراقی‌شان بر وابستگی‌های دینی به فارس‌های هم‌مذهب غلبه دارد. تعداد زیادی از شیعیان عراقی در جنگ ایران و عراق در دهه‌ی ۱۹۸۰ در دفاع از کشورشان کشته شدند.
عراق بابت حمایت‌های ایران در مبارزه با داعش به این کشور مدیون است. بدون دخالت ایران، احتمالاً درگیری‌ها هنوز ادامه داشت، به‌خصوص که منابعی که آمریکایی‌ها برای مقابله با افراط‌گرایی در اختیار این کشور می‌گذاشتند محدود بوده است. به‌لحاظ اقتصادی، عراق همچنان وابستگی زیادی به محصولات ایرانی دارد. ایران، بعد از ترکیه و چین، سومین شریک تجاری ایران است.
بااین‌حال، بسیاری از شیعیان عراقی ترجیح می‌دهند ایران از مشارکتش در شکست داعش بهره‌برداری نکند و حضورش را در عراق افزایش ندهد. از نظر این عده، افزایش حضور عربستان سعودی نه‌تن‌ها به سود موازنه‌ی قدرت است، بلکه فرصتی برای کشورشان هم هست تا نقش فعال‌تری در جهان عرب داشته باشد، نقشی که به‌خاطر انزوا و جنگ چند دهه از دست داده بود.
حال که صدر در فضای سیاسی عراق تبدیل به تصمیم ساز شده است، عربستان به گسترش نفوذ دیپلماتیک و اقتصادی در این کشور ادامه خواهد داد، و احتمالاً هر روز اندکی از فضای تحت کنترل ایران را از آن خود می‌کند. تهران در مقابل این رویکرد مقاومت خواهد کرد؛ بنابراین عربستان باید مراقب باشد که فشار را از حد نگذارند. صدر، عبادی و دیگر رهبران شیعه‌ی دوستدار ریاض هیچ‌کدام نمی‌خواهند که عراق تبدیل به مسابقه‌ی طناب‌کشی میان همسایگانش شود، مسابقه‌ای که می‌تواند به تقابل نظامی هم منجر شود. سوریه و یمن نمونه‌های خوبی هستند برای اینکه نشان بدهند این مسابقه به کجا‌ها ممکن است بینجامد.
