آیا مهران مدیری ضد زن است؟
دکتر اعظم راودراد، کارشناس حوزه زنان در نشست "بازنمایی جنسیت در برنامه‌های سیمای ملی با تاکید بر برنامه دورهمی" گفت: مهران مدیری از موقعیت مردانه مسلط در جامعه دفاع می‌کند و این در برنامه دورهمی نیز دیده می‌شد.
به گزارش صدای ایران، نشست تخصصی حلقه مطالعاتی مسائل اجتماعی زنان انجمن جامعه شناسی ایران، با عنوان "بازنمایی جنسیت در برنامه‌های سیمای ملی با تاکيد بر برنامه دورهمی" با حضور دکتر مهدی منتظرقائم عضو هیات علمی دانشگاه تهران، دکتر اعظم راودراد عضو هیات علمی دانشگاه تهران و شیما شعاعی، کارشناس علوم ارتباطات و عضو حلقه مطالعاتی مسائل اجتماعی زنان برگزار شد.
رسانه سعی در تقویت نابرابری دارد
در اين نشست، شیما شعاعی؛ عضو حلقه مطالعات زنان انجمن جامعه شناسی با اشاره به اینکه بازنمایی‌ها، یک ساخت رسانه‌ای و زبانی واقعیت هستند و ریشه در گفتمان و ایدئولوژی حاکم دارند، گفت: از آنجایی که سیمای جمهوری اسلامی یک رسانه ملی و سراسری است، بازنمایی‌های آن شناخت و باور عمومی درباره واقعیت را شکل می دهد و تجربه ما از بررسی برنامه‌های مختلف تلویزیون نشان میدهد بازنمایی‌های جنسیت زده و تبعیض‌آمیزی در این رسانه تولید و بازتولید شده است. پس می‌توان نتیجه گرفت سیمای ملی ما طی 40سال گذشته برخلاف آنچه در قانون اساسی مبنی بر برابری زنان و مردان و همه احاد جامعه آمده است، عمل کرده البته در این راستا باید در نظر داشت این بازنمایی بر مبنای گفتمان موجود که همان مردسالاری است، شکل گرفته است.
این عضو حلقه مطالعات زنان در بخش دیگری از اظهارات خود با اشاره رویکرد استوارت هال درباره بازنمایی‌های رسانه‌ای گفت: از آنجایی که بازنمایی‌ها با مناسبات قدرت درآمیخته‌اند؛ تولید و اشاعه معانی مرجح در جامعه که همان مردسالاری یا به عبارتی فرادستی مردان و فرودستی زنان است را تقویت می‌کنند. به بیان دیگر رسانه از طریق برنامه‌های پربیننده‌ای چون دورهمی سعی در تقویت نابرابری دارد.
وی در بخش دیگری از اظهارات خود با اشاره به اینکه کلیشه‌ها نقش مستمری در بازتولید کلیشه‌های جنسیتی دارند؛ افزود: به طور مثال می توان به موضوع «حق طلاق»، که در واقع وکالت در طلاق است نه اعطای حق، اشاره کرد که از سوی مهران مدیری؛ مجری این برنامه با مفاهیم جنسیت زده‌ای مانند مردان مطیع زنان به مثابه امری طنزآلود مطرح می‌شود، که البته طرح این موضوع بجا بوده اما نه با کلامی غیرتخصصی. این ضعف به دلیل فقدان کارشناس‌ها و متخصصین حوزه جنسیت در نظارت بر محتواست که در اکثر نقاط جهان به دلیل اهمیت توسعه جنسیتی، این نظارت در حوزه فرهنگی وجود دارد. اما در سیمای ملی ما و برنامه‌های پرمخاطب مثل دورهمی دیده نمی‌شود.
او ادامه داد: به عنوان مثال در جایی دیگر در واکنش به زنانی که برای حضور در ورزشگاه دست به تغییر چهره یا به عبارتی مقاومت زده‌اند، دست به تمسخر می زند و آن را بی مورد می دانند. از موارد دیگری که می توان به آن اشاره کرد طرح موضوع «صیغه» به عنوان یک امرپذیرفته اجتماعی و در راستای حمایت از زنان است.
شعاعي در پایان اظهار کرد: دورهمی همچون اغلب برنامه‌های سیمای ملی سعی دارد گفتمان غالب یا مردسالاری که با مناسبات قدرت گره خورده را بازتولید کند و از این طریق به شکل آگاهانه یا غیرآگاهانه تبعیض علیه زنان را طبیعی و پذیرفته شده جلوه دهد.
موقعیت مسلط مردانه حمایت می شود
سخنران دوم این جلسه دکتر اعظم راودراد، اینگونه سخنان خود را آغاز کرد که: "اگر قرار باشد به برنامه دورهمی بپردازیم، پس نیاز بود که داده‌هایی را در آورده و لااقل چند قسمت را تحلیل کنیم، اما این چیزی که در حال حاضر می‌گویم بر اساس بازتاب‌ها و تحلیل‌های کلی خواهد بود با توجه به قسمت‌هایی که خودم دیدم."
وی افزود: مهران مدیری بعنوان یک هنرمند، شخصی خلاق است و بحث ما اینجا بحث ارزشیابی توان هنری او نیست بلکه هدف ما پرداختن به مسائل اجتماعی لابلای این آثار باید باشد. معمولا رسانه‌ها کمتر پیش می‌آيد که باورهای موجود را به چالش بکشند و این چندان عجیب نیست. پس باید ابتدا درباره تحلیل جنسیتی در برنامه‌های صدا و سیما سخن گفت. البته در اینباره مفصلا کار تحقیقاتی شده اما در جمع‌بندی می‌توان گفت تضاد بین زن سنتی و زن مدرن در سیمای ملی مشهود است. فضایی که تصویر زن سنتی در آن غلبه دارد با ویژگی‌های کلیشه ای فرهنگی و سنتی یک مادر، همسر و دارای نقش‌های خانوادگی سنتی و نه اجتماعی. کمتر ما شاهد زن مدیر و توانمندی که حتی در خانواده از پس مشکلات بر بیاید در صدا و سیمای ملی هستیم. پس وقتی از این فضای کلی صدا و سیمای ملی حرکت کنیم به سمت تحلیل برنامه‌ها و بطور مشخص برنامه‌های مهران مدیری و کلیت برنامه‌هایش، می توان از طنزی که تقریبا سال 74 با یک زوج باسم رامین و مریم شروع شد و پرمخاطب شد آغاز کرد. در همه این برنامه‌ها تا به امروز که برنامه دورهمی مدنظر تحلیل ما است، همچنان غلبه زن سنتی را می‌بینیم، همراه با اغراق‌هایی که به طنز برمی‌گردد. البته او هم زن و هم مرد را هجو می کند. اما بحث این است که در عین این هجوسازی، کلیشه‌های مسلط جنسیتی را همچنان پررنگ می‌بینیم و موقعیت مسلط مردانه که در برنامه دورهمی بصورت آشکار و نهان، حمایت می شود.
راودراد اینگونه ادامه داد که: "مثلا مهران مدیری از واژه زن ذلیلی زیاد در برنامه‌هایش استفاده می‌كند. یا وقتی در سریالی دیگر اینگونه بازنمایی می‌شود که مردی با همسرش با محبت رفتار می کند، مورد تمسخر قرار می گیرد. بنابراین مدیری در کل از موقعیت مردانه مسلط در جامعه دفاع می کند و این در برنامه دورهمی نیز دیده می شد. تصویری که او از مردان مطیع در برنامه‌ها و ساخته‌هایش نشان می داد و به تمسخر می‌کشید تاحدی پارادوکسیکال نیز بوده است. او از یک طرف با تمسخر موقعیت‌های همسردوستی، از موقعیت مسلط مردانه دفاع مي‌کند اما از طرفی در جایی نشان میدهد که مردان مدعی قدرت و سلطه در خانه یواشکی به همسرانشان کمک می کنند و البته باز هم بصورت طنز و تمسخرآمیز این موضوع را تصویرسازی می‌کند. پس این رویکرد او در نمایش ها و بازنمایی ها، همواره پارادوکسیکال بوده است.
این استاد دانشگاه اینگونه ادامه داد: برنامه دورهمی دو بخش متفاوت داشت. یکی نمایش ها و یکی بخش گفتگو با مهمانان و افراد در سالن. بازهم می بینیم هجو زنان و مردان در نمایش‌ها صورت می‌گیرد و مثلا سیامک انصاری را می‌بینیم که در دورهمی هم مانند شب‌های برره تنها شخص عاقل در نظر ما و عموم است. اما ویژگی‌های هجوامیز مردان و زنان کاملا" فرق دارد، مردان فرصت طلب و مادی گرا، ولی زنان ساده لوح و فاقد قدرت تشخیص، نشان داده شدند. همین خصوصیات را در یکی از سری‌های دورهمی، کارکتری به نام" قیمت" داشت اما ویژگی زرنگی هم به او داده بود. همسری داشت کاملا مطیع شخصیت قیمت، که معایب او را حتی حسن می دید. این نوع بازنمایی مهران مدیری از نقش های جنسیتی بود.
اما خارج از بخش نمایش، در برنامه دورهمی ما زنان موفقی را هم دربخش گفتگو با مهمانان می‌دیدیدم. در مواردی که اين اواخر من به قصد بررسی دیدم، در ظاهر سوالات عمومی بودند و چندان جنسیت زده نبودند اما بخش هایی که زنان و مردان بالا می‌آمدند، با اینکه اغلب زنان خانه دار بودند، گاهی زنان شاغل بودند و اتفاقا شغل های خاصی داشتند. پس در قسمت گفتگو با حضار به نظر من نمی توان گفت چندان کلیشه ای بوده است.
راودرارد در پایان بحث خود را اینگونه جمع بندی کرد: در نهایت اینکه مهران مدیری در صدا و سیما برنامه دارد، کلا نشان این است که رویکرد او با نگاه جنسیتی صدا و سیما که اول توضیح دادم نزدیک است. اما این طنز است. بخش‌های غیرنمایشی برنامه کمتر جنسیت زده بود. اما درباره خود مهران مدیری و بقیه کارهایش می‌توان نکته مثبتی را هم گفت. او از معدود کسانی بوده است که تا امروز زنان را معرفی کرده و با این فعالیت ها زنان توانستند توانمندی تصویری طنز خود را نشان دهند و این موضوع که در برنامه‌های او درباره زنان برجسته شد، می تواند جنبه مثبت برنامه های وی باشد.
برنامه‌های سیمای ملی بازتولید کلیشه‌های جنسیتی است
در ادامه، سخنران سوم اين نشست، دکتر مهدی منتظرقائم با اشاره به بخش‌هایی از برنامه دورهمی، همچون حضور مهمان ویژه و صحبت‌های وی در خصوص شرکتش در کلاس آموزشی به دلیل التماس کردن و اصرار او که به عنوان یک زن از موقعیت زنانه خود استفاده کرده یا اینکه در برنامه اعلام کرده بعد از بیرون آمدن از برنامه باید با پدرش تماس گرفته و به او توضیح دهد، گفت: نباید فقط به مهران مدیری ایراد گرفت. نقش مهران مدیری به تنهایی در برنامه برساخته نمی‌شود بلکه در تعامل با زنان شرکت کننده در برنامه برساخته می‌شود و برساخت نقش تنها استراتژیک مهران مدیری نیست بلکه تمام ویژگی‌های سنتی در تعامل با زن ایرانی تحت سلطه مردسالارانه معنا پیدا می‌کند.
منتظرقائم ادامه داد: در جای دیگر صحبت‌های زوجی در خصوص احترام و اعتراف زن بر بی تحمل بودن خودش، اینگونه تحلیل مي‌شود که "حضور زنان در این برنامه و بازنمایی که از خود دارند نشان میدهد که این زنان دارای پذیرش بالایی از سلطه مردسالارانه و فرودستی زنانه بوده و مجری را خواسته یا بالاجبار به سمت تقویت منظر مردسالارانه و عرفی سوق میدهد و مهران مدیری در این جا به واسطه حضور جنس زن در برنامه در چالش ایدیولوژیک قرار نمی‌گیرد تا مجبور شود گفتمان خود را از حالت جنسیت‌زده خارج کند.
وی اظهار كرد: بایستی در تحلیل هر دو طرف را مد نظر قرار داد نه اینکه صرفا یک برنامه ساز را مورد نقد قرار دهيم و در واقع قالب برنامه که مشارکتی است را نبايد ناديده بگيريم. هرچند در این آیتم مشارکتی نوع مخاطب، پوشش و... پیش بینی شده و صدا و سیما جانب احتیاط را رعایت می‌کند اما با این حال نقش‌ها و گفتگوهایی که در این فضا شکل می‌گیرد خواسته یا ناخواسته پذیرش تسلط مردانه و فرودستی زنانه است.
این استاد دانشگاه در آخر سخنرانی خود در خصوص اینکه برای برون رفت ازین مسئله چه باید کرد گفت: آیا 40 میلیون زن ایرانی نقشی در کنش، نظریه پردازی و ظلم‌هایی که به آنها می‌شود ندارند؟ مکانیسم‌های مشارکت و هم‌افزایی مهم است. اولین اقدام این است است که از استراتژی فرافکنی دست برداشته و دست به عمل بزنیم.
