حاشيه نشيني معضل آينده كشور

وزير كشور در تازه‌ترين اظهارات خود درباره وضعيت حاشيه‌نشيني در كشور عنوان كرد: حاشيه‌نشيني در شهرهاي بزرگ معضل آينده كشور است. نگراني از وضعيت حاشيه‌نشيني در كشور در حالي است كه پيش از اين محمد سعيد ايزدي، معاون وزير راه و شهرسازي و مديرعامل شركت عمران و بهسازي شهري كشور از حضور 20 ميليون ايراني در سكونتگاه‌هاي غیررسمي خبر داد و گفت: در كشور 50 هزار هكتار سكونتگاه غير رسمي با 20 ميليون نفر جمعيت وجود دارد و با اين حجم، جامعه با مخاطرات فراواني رو به رو است. در اظهار نظري ديگر علي اكبر سياري، معاون بهداشتي وزارت بهداشت آمار حاشيه‌نشينان در كشور را هشت ميليون نفر اعلام كرد. محمدباقر قاليباف، شهردار تهران نيز پيشتر اعلام كرد 35 تا 50 درصد جمعيت تهران حاشيه‌نشين هستند. البته موضوع  حاشيه‌نشيني و زندگي در سكونتگاه‌هاي غير رسمي ويژه كشور ما نيست به نحوي كه  در حال حاضر 42 درصد جمعيت كشورهاي جهان سوم  يا در حال توسعه در همين سكونتگاه‌ها زندگي مي‌كنند. براساس گزارش سازمان ملل سكونتگاه‌هاي غير‌رسمي (حاشيه نشيني)  چالش اصلي هزاره سوم  معرفي شده است. طبق آمار موجود، به طور كلي  در دنيا  از هر 6 نفر 1 نفر در سكونتگاه‌هاي غيررسمي زندگي مي‌كند و در صورتي كه اين روند ادامه پيدا كند و دولت‌ها برنامه‌اي براي اين موضوع نداشته باشند تا سال 2030، حدود 2 ميليارد نفر از جمعيت شهرنشين دنيا در اينگونه سكونتگاه‌ها زندگي  خواهند کرد. 

مشكلات مربوط به حاشيه نشيني و انتشار آمارهاي نگران‌كننده از ميزان حاشيه نشيني در كشور موجب شد تا وزير كشور به تازگي راهكارهايي را براي مهار اين آسيب اجتماعي اعلام كند. در همين رابطه، عبدالرضا رحماني فضلي، وزير كشور گفت: موضوع حاشيه‌نشيني و سكونتگاه‌هاي حاشيه شهرهاي بزرگ به عنوان چالشي در آينده در اين شورا مطرح شد. همچنين مساله حاشيه‌نشيني و مهاجرت از شهرهاي كمتر توسعه يافته به شهرهاي بزرگ مساله‌اي است كه در حوزه‌هاي درآمدي، بزهكاري، مسكن غيراستاندارد و ناهنجاري‌هاي ديگر تاثيرگذار است و مورد بررسي قرار گرفت. او با بيان اينكه حاشيه‌نشيني باعث ايجاد مشكلات در خدمات‌رساني مي‌شود و بايد به آن توجه ويژه‌اي داشته باشيم، گفت: اين موضوع بايد مورد توجه دولت، قوه قضاييه و مجلس قرار بگيرد و به همين دليل در دستور كار شوراي اجتماعي قرار گرفته است. رحماني فضلي در ادامه با اشاره به راهكارهاي وزارت كشور براي كنترل حاشيه نشيني، تصريح كرد: كميته‌هاي مختلفي براي اين كار در شوراي اجتماعي تشكيل شده است و سياست‌هاي جديدي در حوزه حاشيه‌نشيني اتخاذ شد كه با جمع‌بندي به مناسب‌ترين گزينه خواهيم رسيد. او با بيان اينكه براي رفع مسائل مربوط به حاشيه‌نشيني بايد تمهيدات ميان مدت و كوتاه مدت انجام دهيم، ‌افزود: براي ارائه خدمات و تخصيص اعتبار بايد اولويت‌بندي در اين حوزه انجام شود. همچنين پيشنهاداتي در قالب برنامه ششم توسعه ارائه شود. وزير كشور با بيان اينكه هشت كارگروه در مورد مساله حاشيه‌نشيني در شوراي اجتماعي تشكيل شده است، گفت: در سفر قبلي كه به مشهد داشتيم اين موضوع اجتماعي بررسي شد، چرا كه مشهد يكي از شهرهايي است كه با مساله حاشيه‌نشيني مواجه است و 250 هزار نفر در شرايطي زندگي مي‌كنند كه لازمه توجه ويژه براي آنها وجود دارد. همچنين در شوراي تامين استان خراسان رضوي اين موضوع بررسي و قرار شد مشكلات و موانع موجود از پيش پا برداشته شود. 

سكونتگاه‌هاي غيررسمي، بافت‌هايي هستند كه عمدتا مهاجرين روستايي و تهيدستان شهري را در خود جاي داده‌اند و بدون مجوز و خارج از برنامه‌ريزي رسمي و قانوني توسعه شهري( طرح‌هاي جامع و تفصيلي) در درون يا خارج از محدوده قانوني شهر‌ها به وجود آمده‌اند. اين سكونتگاه‌ها عمدتا فاقد سند مالكيت هستند و از نظر ويژگي‌هاي كالبدي و برخورداري از خدمات و زيرساخت‌هاي شهري مشابه بافت‌هاي فرسوده شديداً دچار كمبود هستند. شكل‌گيري سكونتگاه غيررسمي در اطراف شهرها و حاشيه‌نشيني در ايران به دهه 40 باز مي‌گردد. مهاجرت گسترده روستاييان به شهر و تلاش براي يافتن شغلي مناسب به دليل از رونق افتادن بخش كشاورزي موجب شد تا بسياري از مهاجران در مناطقي نزديك شهرهاي بزرگ خانه‌هايي با كمترين امكانات رفاهي براي خود داير كنند. از آن زمان تا به حال، روند حاشيه نشيني در كشور رو به افزايش گذاشت. از همين رو در سال 1381 برنامه‌هاي توانمندسازي سكونتگاه‌هاي غيررسمي با كمك بانك جهاني در حاشيه پنج شهر زاهدان، بندرعباس، كرمانشاه، سنندج و تبريز اجرا شد. در سال 86 نيز مصوبه مشترك شوراي عالي شهرسازي و معماري كشور و ستاد ملي توانمند سازي و ساماندهي سكونتگاه‌هاي غيررسمي به منظور توانمندسازي و ساماندهي سكونتگاه‌هاي غيررسمي به تصويب رسيد. با وجود اينكه ايران اولين كشور خاورميانه است كه داراي سند ملي ساماندهي و توانمندسازي سكونتگاه‌هاي غير رسمي است به عقيده بسياري از كارشناسان تا به حال اقدام قابل توجهي در راستاي توانمندسازي حاشيه نشيني در كشور صورت نگرفته است. 

رشد سكونتگاه‌هاي غيررسمي و ناتواني حاشيه نشينان در تامين مسكن مناسب در نقطه‌اي از شهر در حالي است كه بنا بر آخرين آمار موجود بيش از يك ميليون و ۶۶۶ هزار واحد مسكن خالي از سكنه در كشور وجود دارد كه صاحبان آن به اميد افزايش قيمت اجاره يا خريد از فروش  يا اجاره آن ممانعت مي‌كنند. اين در حالي است كه اگر نيمي از اين واحدهاي مسكوني يعني 800 هزار واحد براي فروش يا اجاره در اختيار مردم قرار بگيرند، به طور حتم، مي‌تواند بر كاهش قيمت و پاسخگويي به نياز مسكن جامعه تاثيرگذار باشد. در همين رابطه نيز، مجلس شوراي اسلامي به تازگي قانوني را براي وضع ماليات بر واحدهاي مسكوني بلااستفاده وضع كرده است. قانوني كه به اعتقاد بسياري از كارشناسان نمي‌تواند چندان موثر باشد چرا كه اغلب افراد براي تامين منافع مالي خود با دور زدن قانون سعي در فرار از پرداخت ماليات و حفظ واحدهاي مسكوني دارند. تحت اين شرايط، شايد يكي از بهترين راه‌ها براي سامان بخشيدن به وضعيت حاشيه نشينان و رهايي آنان از سكونتگاه‌هاي غير رسمي دخالت مستقيم دولت در قالب ساخت مسكن‌هاي اجتماعي و پرداخت يارانه اجاره مسكن به اين افراد باشد. تجربه‌اي كه در بسياري از كشورهاي دنيا با نتايج مطلوب همراه بود. 

يك جامعه‌شناس شهري در گفت و گو با آرمان با تشريح دلايل شكل‌گيري حاشيه نشيني در كشور مي‌گويد: برخلاف تصور رايج حاشيه‌نشيني بيش از آنكه محصول مهاجرت روستاييان به شهر باشد از سرريز شدن جمعيت شهرها و ناتواني مردم از تهيه مسكن در شهر ناشي مي‌شود. قمر فلاح در ادامه عنوان مي‌كند: به اعتقاد من، ضوابط و مقررات دست و پاگير و ناكارآمدي مديريت شهري مردم را از شهر‌ها مي‌راند و به سمت حاشيه سوق مي‌دهد. از اين رو، راهكار اصلي براي مشكل حاشيه نشيني، بازنگري در نظام‌هاي برنامه‌ريزي و شكل‌گيري مديريت شهري اصولي است. او تصريح مي‌كند: تجربه بسياري از كشورها نشان داده است كه ساخت مسكن‌هاي اجتماعي كه از سوي دولت‌ها براي اقشار كم‌درآمد ايجاد مي‌شود يكي از راهكارهاي مناسب براي حل اين مشكل است. فلاح در ادامه مي‌گويد: البته من اميدي به موفقيت آميز بودن اجراي اين طرح در ايران ندارم چرا كه شكل‌گيري حاشيه نشيني جدا از نظام اقتصادي كشور نيست. در جامعه‌اي كه با مشکلات اقتصادی رو به رو هستيم، رفع مشكلات حاشيه‌نشيني به راحتي امكان‌پذير نيست. رئيس انجمن مددكاران ايران نيز در گفت و گو با آرمان با اشاره به وضعيت سكونتگاه‌هاي غير رسمي، اظهار مي‌كند: شايد مهم‌ترين ويژگي سكونتگاه‌هاي غيررسمي فقدان امكانات بهداشتي و آموزشي حداقلي براي ساكنان باشد. ضمن اينكه اكثر مردم اين مناطق با تفاوت‌هاي فرهنگي عميق در كنار يكديگر زندگي مي‌كنند و خود اين مساله اين منطقه را آبستن حوادث مي‌كند. حسن موسوي چلك در ادامه بيان مي‌كند: مشكل ما در بحث سكونتگاه‌هاي غير رسمي همواره نگاه موجود است. نمونه اين مورد را در رفتار دولت با خاك سفيد مي‌بينيم. به اعتقاد من، با توجه به گستره اين آسيب اجتماعي ضروري است تا با دوري از نگاه تخريبي، اقداماتي به منظور توانمندسازي اين اماكن صورت بگيرد.