ملیحه سعیدی: چشم‌ به‌ راه ساز سرقت‌ شده‌ام هستم

ملیحه سعیدی محقق، مدرس، آهنگساز، مولف و نوازنده ساز قانون و مدیر سابق هنرستان موسیقی دختران، در سال 1327 در تهران متولد شد. موسیقی را از 4 سالگی با تنبک شروع کرد و سازهای ویولن، ویولن آلتو، قیچک، پیانو، تنبک و قانون را همزمان تحصیل و در هنرستان و دانشگاه آموخت ولی قانون را به عنوان ساز تخصصی انتخاب کرد.

او قانون را نزد مهدی مفتاح در هنرستان آموخت. سپس در سال 1347 کار تدریس قانون را در هنرستان موسیقی ملی آغاز کرد.

ملیحه سعیدی نخستین کسی است که ساز قانون را کاملا به سبک ایرانی می‌نوازد و این سبک را با تلاش و تجربه در طی سال‌های بسیار از محضر اساتید مختلف و فراگیری‌های خود در هنرستان موسیقی آموخته است. با تلاش‌های پیگیر او در جهت بهبود سطح کیفی نواختن قانون، در حال حاضر قانون به عنوان ساز اول در هنرستان‌ها مورد توجه قرار گرفته و دیپلم تخصصی آن به هنرجویان اعطا می‌گردد. او در سال‌های 1371 و 1372 همراه با ده تن از هنرجویان خود در ارکستر مضرابی استاد حسین دهلوی شرکت کرد که این اولین گروهی بود که ساز قانون را گروهی اجرا می‌کردند.

سعیدی علاوه بر داوری در مسابقات متعدد چندین جایزه، تندیس و لوح سپاس از جشنواره‌های متعدد داخلی و خارجی کسب کرده و در سمپوزیوم‌های مختلف از جمله سمپوزیوم دونا موزیکا ایتالیا برای خدماتش در موسیقی به اخذ مدال‌هایی نیز نائل شده است.

من موسیقی را از 4 سالگی با ساز تنبک شروع کردم و در سال‌های مدیریت حسین دهلوی در هنرستان موسیقی ملی در رشته ویولن کلاسیک و ایرانی و در سال 1355 از دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران در رشته موسیقی فارغ التحصیل شدم و در نهایت در سال 1381 موفق به اخذ دکترا از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی شدم. سازهای ویولن، ویولن آلتو، قیچک، پیانو، تنبک و قانون را همزمان تحصیل و در هنرستان و دانشگاه آموختم ولی قانون را به عنوان ساز تخصصی انتخاب کردم. قانون را نزد استاد مهدی مفتاح در هنرستان آموختم. سپس در سال 1347 کار تدریس قانون را در هنرستان موسیقی ملی آغاز کردم. همچنین در مرکز حفظ و اشاعه موسیقی ملی زیر نظر اساتیدی چون دکتر داریوش صفوت، نور علی برومند، محمود کریمی، یوسف فروتن و سعید هرمزی آموزش دیدم و ظرایف موسیقی ایرانی را از اساتید مجرب فراگرفتم و بر ساز قانون انطباق دادم. همچنین تحقیقات بیست و دو ساله خود را درباره ساز قانون در سال 1369 در جلد اول کتابی تحت عنوان "آموزش ساز قانون" با نظر و همکاری حسین دهلوی به چاپ رساندم که اولین کتاب در زمینه آموزش این ساز به شمار می‌رود. من تا به امروز کنسرت‌های متعددی در ایران و کشورهای خارجی از جمله انگلستان، اسکاتلند، مقدونیه، آلبانی، ترکیه، فرانسه، آلمان، هلند، مکزیک، سوئد، سوئیس، اتریش، ایتالیا، کویت و .... برگزار کرده‌ام.

سبک من با شیوه همه فرق داشت. در زمان گذشته تکنیک و نواها به صورت عربی بود ولی من به صورت کاملا ایرانی قانون می‌نوازم. فرم تکنیک نوازندگی من ایرانی است و چون با سازهای دیگر آشنایی دارم در نواختن ساز قانون از دیگر سازها از جمله گیتار و... استفاده کرده‌ام. قانون از دوران آشور بوده است ولی به دلیل حمله اعراب این ساز و سازهای دیگر از جمله عود و... ممنوع شدند و در کشورهای دیگر از جمله ترکیه و کشورهای عربی نواخته شد. زمانی‌که این ساز به ایران بازگشت با تکنیک اشتباه نواخته می‌شد که این تکنیک‌ها هم به درستی اجرا نمی‌شد.

این تکنیک‌ها را با موسیقی ایرانی اجرا می‌کردند در نتیجه از پایه و اساس اشتباه بود به همین دلیل هیچ کدام از اساتید این ساز را به رسمیت نمی‌شناختند. زمانی‌که من در هنرستان موسیقی بودم ساز اولم ویولن و ساز دومم قانون بود که در آن زمان اصلا ساز قانون در ایران وجود نداشت. من سال 1347 وقتی که ازدواج کردم یک ساز قانون از فروشگاه دلشاد از میدان بهارستان به قیمت پنج هزار تومان تهیه کردم. آن زمان با این پول می‌توانستیم خانه بخریم ولی من ترجیح دادم ساز بخرم. همیشه در هنرستان می‌ماندم و آخرین نفر می‌رفتم زیرا ساز نداشتم در نتیجه می‌ماندم که با ساز قانون هنرستان کار کنم. 

من سعی کردم از تکنیک ایرانی برای ساز قانون استفاده کنم. بعد از اینکه وارد دانشگاه شدم داریوش صفوت به من گفتند که بهتر است ساز قانون را ادامه دهم. من آن زمان شاگرد اول ویولن بودم ولی ساز قانون را انتخاب کردم. همان زمان من شروع به تحقیق کردم و به مرکز حفظ و اشاعه رفتم و پایان نامه‌ام را در زمینه ساز قانون گرفتم. پایان نامه من اولین پایان‌نامه‌ای است که برای ساز قانون نگارش شد. پایان نامه من یک جلد کتاب است که اولین کتاب در زمینه ساز قانون به شمار می‌رود. این کتاب شامل تاریخچه و متد این ساز است و الان سه جلد آن منتشر شده و کتاب چهارم در دست انتشار است. 

همچنین کتاب "ردیف برای ساز قانون" را برای اولین بار منتشر کردم و تمام کسانی که امروزه قانون می‌نوازند همه شاگردان من هستند. این ساز زنده شد و اساتید آن را به رسمیت شناختند و برخلاف گذشته از این ساز در ارکسترها استفاده می‌شود. این ساز الان سبک کاملا ایرانی دارد. همسر من کارش سازسازی نبود ولی ساختن ساز قانون را نزد استاد قنبری آموخت و پسرم علیرضا ستوده که مهندس صنایع چوب است ساختن این ساز را آموخته است. احمد ستوده رشته تحصیلی‌اش زبان خارجی بود ولی این ساز را به سبک ایرانی ساخت که نواختن موسیقی ایرانی بر روی این نوع ساز خیلی راحت شده است. همسرم تیرماه 1379 فوت کرد و بعد از آن پسرم این راه را ادامه داد. متاسفانه 15 بهمن‌ماه سال گذشته سازی که چندین سال با من بود و همسرم ساخته بود از منزلم سرقت شد و هنوزم پیدا نشده است. من خیلی احساس افسردگی می‌کنم زیرا من با این ساز زندگی کردم و من هر شب با این ساز خاطره داشتم. من هیچ شبی جایی نمی‌ماندم زیرا هر شب دو ساعت با سازم کار می‌کردم. علی مرادخانی به همه ساز فروشی‌ها سپرده است ولی هنوز خبری از سازم نیست و فقط امیدوارم به زودی پیدا شود.

این ساز از دوران آشور بوده است و از آن دوران ما هیچ سندی در دست نداریم. عرب‌ها به این ساز "آلت الاشور" می‌گفتند و در آن جا رواج پیدا کرد. این ساز روند تکامل خود را میان عرب‌ها گذرانده است. همچنین هفتصد سال است که در ترکیه رواج پیدا کرده است و این ساز از زمان رحیم قانونی بر سر زبان‌ها افتاده است که مربوط به 137 سال پیش می‌شود و از همان زمان دوباره این ساز در ایران هم رواج پیدا کرد. بعد از رحیم قانونی پسرش جلال قانونی این راه را ادامه داد و بعد هم مهدی مفتاح ادامه دهنده این راه بود.

این ساز به عنوان ساز دوم بود و در هنرستان به آن بهایی داده نمی‌شد و به همین دلیل به اندازه کافی رشد نکرده بود. از شاگردان استاد مفتاح سیمین آقا رضی بود که 10 سال از من بزرگ‌تر بود ولی او هم با همان تکنیک عربی می‌نواخت ولی پیشرفته‌تر می‌نواخت. سپس من به دانشگاه رفتم و توانستم کاری کنم که این ساز به عنوان ساز اول شناخته شود. این ساز روند تکامل خود را پیدا کرده است. یادم می‌آید در گذشته زمانی‌که جشنواره موسیقی فجر بود فقط 10 هنرجو که زیر نظر من آموزش دیده بودند در این جشنواره شرکت می‌کردند اما من مطلع شده‌ام که در جشنواره موسیقی جوان بسیاری از متقاضیان نوازندگان قانون هستند و حدود 50 نفر شرکت کردند. 

واقعا خوشحال شدم زیرا این ساز واقعا نوپا است و می‌دانم که در آینده به جایگاه بالاتری می رسد. کتاب ردیف چون هزینه‌بردار بود موزه موسیقی هزینه‌ها را تقبل کرده است زیرا این کتاب به همراه اجرا است و امیدوارم بتوانم کاری برای هنرجویان این ساز انجام دهم. من طی این سال‌ها علاوه بر تکنیک تمام ردیف‌ها را با هنرجویانم کار می‌کردم اما دوست دارم این اثر به دست همه هنرجویان برسد. این حرکت فرهنگی موزه موسیقی کمک بزرگی به این ساز و هنرجویان می‌کند.

بله این ساز در تمامی اکسترها حضور فعالی دارد و در تمامی گروه‌ها از این ساز استفاده می‌شود."عاشقانه‌های سینما" و "در خاطرت می‌مانم" دو اثر من است که شامل موسیقی فیلم می‌شود که به صورت تکنوازی و ارکسترال اجرا کردم. قانون یک سازی است که کامل است و مادر سازهای ایرانی است و ما می‌توانیم از 24 ربع پرده استفاده کنیم به همین دلیل مورد توجه همه است. زنده یاد استاد روح الله خالقی می‌گفت که آرزو داشته است یک سازی پیدا شود که بتوانیم تمام فواصل ایرانی را با آن اجرا کنیم. اگر الان بودند به آرزوشان می‌رسیدند.

در گذشته تعداد هنرجویان بسیار کم بود. از آن دوره فقط من و سیمین آقا رضی بودیم. کسی این ساز را انتخاب نمی‌کرد ولی امروزه همه آن را به عنوان ساز اول انتخاب می‌کنند. حتی نادر مشایخی در ارکسترها از این ساز استفاده می‌کند. الان در اکثر گروه‌ها قانون نقش دارد. امروزه وضعیت بهتر شده است. هنرجویان امروز استعداد کافی دارند ولی تجربه کمی دارند در نتیجه باید کمی بیشتر تمرین کنند. شاگردان من الان هم می‌توانند تدریس کنند. من امیدوارم کسانی رشد کنند که این ساز ادامه پیدا کند. من معتقدم شاگرد من باید از من بهتر شود. من از سال 1344 تا الان قانون زدم و حدود 50 سال می‌شود در نتیجه به همه هنرجویان پیشنهاد می‌کنم این ساز را به خوبی فرا بگیرند تا بتوانند به آیندگان آموختن این ساز را منتقل کنند. این ساز از نظر کاری بالاتر از سازهای دیگر است.

متدها کاملا تغییر کرده است و همه شاگردان من به شیوده جدید می‌نوازند. امروزه بیشتر کتاب‌های من در زمینه ساز قانون آموزش داده می‌شود که همه به روز و جدید است. همچنین استاد مفتاح یک جلد کتاب نوشته بودند که من شنیدم مورد استفاده قرار نگرفت زیرا تکنیک ایرانی نبود. من همیشه خود را مدیون استاد مفتاح می‌دانم ولی تکنیک استاد ایرانی نبود. همچنین قطعاتی را سیمین آقا رضی را به صورت کتاب منتشر کردند ولی امروزه بیشتر کتاب‌های من تدریس می‌شود.

بزرگان موسیقی بیشتر در منزل به فعالیت خود ادامه می‌دهند. من بیشتر در منزل به کارهای تحقیقی می‌پردازم. متاسفانه فضای موجود آنقدر باز نیست که بتوانیم همه مسائل را تحمل کنیم. ما دیگر توان این را نداریم که با همه کلنجار برویم و سرپرستی یک گروه را به عهده بگیریم. همچنین نمی‌توانیم به دنبال اخذ مجوز باشیم. سن ما بالا رفته است. من حدود هشت سال است که در ایران کنسرت برگزار نکردم و فقط یک بار یک کنسرت تکنوازی برگزار کردم زیرا نمی‌توانم پیگیر همه کارها باشم. به نظر من ممیزی‌ها باید حداقل برای ما که شناخته شده هستیم کمتر شود. من در کنسرت‌هایم خودم را خراب نمی‌کنم زیرا در شان و شخصیت ما نیست که موسیقی مبتذل ارائه دهیم.

اولین گروه بانوان را من با خانم پریسا با عنوان "نی ریز" در سال 1368 تشکیل دادیم. آن زمان اجازه فعالیت نمی‌دادند و به صورت خصوصی برنامه اجرا می‌کردیم. من خودم بانی تشکیل گروه‌های بانوان بودم ولی الان معتقدم گروه‌های بانوان نباید باشند بلکه باید به صورت مختلط برنامه اجرا کنند. گروه‌های بانوان بازدهی ندارد و حتما باید گروه‌ها به صورت مختلط برنامه اجرا کنند. ما گروه مختلط هم تشکیل دادیم. من در کشورهای اروپا به همراه هر دو گروه برنامه اجرا کردم و همان جا متوجه شدم که مخاطبان بیشتر به سمت گروه‌های مختلط گرایش دارند زیرا در گروه‌های بانوان کار به صورت محدود ارائه می‌شود و زیاد جدی گرفته نمی‌شود. متاسفانه گروه‌های بانوان پیشرفت نمی‌کنند.

من برنامه‌ای برای کنسرت ندارم ولی اگر سازم پیدا شود حتما کنسرت برگزار می‌کنم چون چشم به راه ساز سرقت شده‌ام هستم. من چندین ساز دارم ولی به آن ساز علاقه خاصی داشتم و با همان ساز کنسرت برگزار می‌کنم در نتیجه امیدوارم ساز محبوبم زودتر پیدا شود. در حال حاضر بیشتر به آموزش و کارهای تحقیقی می‌پردازم. من مجوز انتشارات گرفتم ولی بنا به دلایلی نمی‌توانم این کار را انجام بدهم. در هنرستان موسیقی دختران هم هنوز تدریس می‌کنم و این کار را ادامه می‌دهم.

من همیشه می‌گویم رنج باعث رشد روح می‌شود. درد و رنج نباشد انسان رشد نمی‌کند و وقی به مرحله‌ای می‌رسیم که ناامیدی است نباید ناامید شویم. باید مشکلات را از سر راه‌مان برداریم. ما نباید از هدف‌مان منصرف شویم. به همه هنرجویان می‌گویم با پشتکار راه‌شان را ادامه دهند. به جوانان می‌گویم از هیچ چیز هراس نداشته باشند و با پافشاری به هدف خود برسند. همیشه راه باز نیست ولی باید تلاش کنیم.