چرا برجام برای اروپا مهم است؟

اتحادیه اروپا تمام قد وارد میدان دفاع از توافقی شد که در جولای سال ٢٠١٥ پس از دوازده سال مذاکره میان ایران و غرب در میان موجی از اما و اگرها متولد شد. تنها سه روز پس از سخنان جنجالی دونالد ترامپ، رییس‌جمهور ایالات متحده در راستای عدم تایید پایبندی ایران به توافق هسته‌ای و به راه انداختن موجی از اتهام‌ها علیه جمهوری اسلامی ایران، وزرای امور خارجه کشورهای عضو اتحادیه اروپا در لوکزامبورگ دور هم جمع شدند و یکصدا حمایت قاطع این اتحادیه و تک به تک اعضای آن از برنامه جامع اقدام مشترک و تداوم اجرای آن را فریاد زدند. اروپایی‌ها از یک ماه قبل تلاش برای راضی کردن ترامپ برای عدم کارشکنی در مسیر اجرای سالم برجام را آغاز کردند که در نهایت این تلاش‌ها با سخنرانی دونالد ترامپ با محوریت عدم تایید پایبندی ایران به بن‌بست خورد. 

با به شکست انجامیدن لابی‌های پشت پرده و عیان رهبران کشورهای اروپایی در گفت‌وگو با کلیددار کاخ سفید اکنون اروپایی‌ها دو مسیر متفاوت را در سطح بین‌المللی و در داخل امریکا برای حفظ برجام پیش می‌برند. در فضای بین‌المللی قاره سبزنشین‌ها نقش مستقلی از امریکا را برعهده گرفته‌اند و تلاش می‌کنند فضای منفی به وجود آمده علیه نزدیکی اقتصادی به تهران را با حمایت‌های صددرصدی خود از برجام مهار کنند. در جبهه داخلی نیز تروییکای اروپایی حاضر در میدان مذاکره مستقیم با تهران در سیزده سال گذشته چه به شکل انفرادی و چه در قالب اتحادیه اروپا رایزنی با قانونگذاران مجلس نمایندگان امریکا و سناتورهای مجلس سنا را برای حفظ توافق هسته‌ای آغاز کرده‌اند. در جلسه پشت درهای بسته روز گذشته نیز وزرای امور خارجه ٢٨ کشور تلاش کردند مواضع خود در برابر امریکا در حفاظت از برجام را هماهنگ کنند و البته گفته می‌شود که فعالیت‌های منطقه‌ای ایران و آزمایش‌های موشکی این کشور نیز یکی از موضوعات مورد بحث مقام‌های کشورهای اروپایی بوده است.

 در جلسه دیروز، وزرای خارجه ترجیح دادند مخاطب اولیه سخنان خود را کنگره نشین‌های واشنگتن قرار دهند و نه مردی که در کاخ سفید بر قدرت تکیه زده است و از آنها خواستند که تحریم‌های هسته‌ای علیه ایران را که در سایه توافق هسته‌ای برداشته شده است دوباره بازنگردانند. در میان کشورهای اروپایی آلمان و فرانسه نفش پیشرو در هشدار دادن به امریکای ترامپ را برعهده دارند. کشورهایی که تا همین یک سال و اندی قبل از نزدیک‌ترین متحدان امریکا در سطح بین‌المللی بودند روز گذشته از لوگزامبورگ به دونالد ترامپ هشدار دادند که هرگونه تضعیف برجام می‌تواند تبعات جبران‌ناپذیر بین‌المللی داشته باشد و بیشترین تاثیر آن نیز بر صلح بین‌المللی خواهد بود. زیگمار گابریل، وزیر خارجه آلمان که در چند روز گذشته در میان مقام‌های کشورهای اروپایی بیشترین میزان تلاش‌های دیپلماتیک برای محافظت از برجام را به نام خود سند زده است در جمع خبرنگاران گفت: ما به عنوان کشورهای اروپایی، بسیارنگران هستیم که تصمیم رییس‌جمهور امریکا به رویارویی نظامی منجر شود.

جدا از مساله ایران، پرونده جدال با کره شمالی نیز در نشست روز گذشته وزرای خارجه اتحادیه اروپا مطرح شد و این در حالی است که نه فقط تحلیلگران امریکایی بلکه رهبران کشورهای اروپایی نیز بارها و بارها هشدار داده‌اند که برخورد منفی با توافق هسته‌ای با ایران می‌تواند بر اراده کره شمالی برای کار با جامعه جهانی و بازگشت به میز مذاکرات نیز تاثیر بگذارد. وزیر خارجه آلمان روز گذشته در این باره نیز هشدار داد و گفت: تصمیم ترامپ در خودداری از تایید پایبندی ایران به توافق می‌تواند چنین سناریویی را با تردید مواجه کند. نگران آن هستم که اگر اکنون بخواهیم با کره شمالی مذاکره کنیم، پایان احتمالی توافق هسته‌ای با ایران اعتبار چنین توافقاتی را به خطر بیندازد.

ژان ایو لو دریان، وزیر خارجه فرانسه نیز به خبرنگاران گفت: منع گسترش سلاح عنصر اصلی امنیت جهان است و اختلال در آن مخرب است. ما امیدواریم که کنگره این توافق را به خطر نیندازد.

رویترز در گزارشی خبری در مورد آنچه روز گذشته پشت درهای بسته در لوگزامبورگ گذشت، نوشت: چهره‌هایی از سپاه پاسداران انقلاب اسلامی تحت تحریم اتحادیه اروپا هستند؛ موضوعی که ترامپ نیز در تشریح رویکرد تهاجمی‌تری علیه تهران به آن اشاره کرد. در حالی که ناتو به تازگی سپر موشکی جدیدی را در رومانی برای رویارویی احتمالی با موشک‌های ایرانی مستقر کرده است، دولت‌های عضو اتحادیه اروپا خواستار برچیدن زرادخانه موشکی ایران هستند. اما تهران می‌گوید موشک‌ها صرفا اهداف دفاعی را دنبال می‌کنند.

در حالی که برخی از مقام‌های اروپایی مانند امانوئل مکرون، رییس‌جمهور فرانسه اخیرا اظهاراتی در مورد لزوم مذاکره با ایران درباره فعالیت‌های منطقه‌ای این کشور و همچنین آزمایش‌های موشکی آن را مطرح کرده‌اند اما به گزارش رویترز در جلسه روز گذشته تاکید اولیه بر این بود که این اتحادیه باید اقدام فوری در راستای نجات برجام انجام دهد. در میان کشورهای اروپایی هلند و بریتانیا اخیرا نگرانی‌های جدی‌تری را در مورد فعالیت‌های منطقه‌ای ایران و آزمایش‌های موشکی این کشور مطرح کرده‌اند.

هرمذاکره غیرهسته‌ای با ایران جدا از برجام پیگیری می‌شود

فدریکا موگرینی، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در پاسخ به سوال خبرنگاران در مورد اینکه آیا درباره فعالیت‌های موشکی ایران در جلسه وزرای خارجه اتحادیه اروپا بحث و تبادل نظری صورت گرفته است یا خیر ؟ گفت: پیام واحد وزرای خارجه ٢٨ کشور این است که هر مساله غیرهسته‌ای که می‌خواهیم با ایران در میان بگذاریم یا با این کشور درباره آن اختلاف داریم ارتباطی با اجرای برجام ندارد و باید از کانال دیگری پیگیری شود. این دو مساله برای ما دو مساله کاملا جدا و منفک از هم هستند. باید تاکید کنم که اگر برجام پابرجا نباشد برای اتحادیه اروپا مجال مناسبی برای رایزنی با ایران در سایر حوزه‌ها نیز وجود نخواهد داشت. آنچه برای ما مهم است مساله امنیت و حفظ کانال‌های گفت‌وگو، تعامل و همکاری با ایران است. اما اگر برجام پابرجا نماند و اجرایی نشود ما نه تنها در موقعیت بهتری برای گفت‌وگو با ایران در مورد مسائل منطقه‌ای نخواهیم بود بلکه این گفت‌وگو به مراتب برای ما سخت‌تر خواهد بود. ما در ابتدای حصول برجام نیز همین ایده را داشتیم که با در اختیار داشتن برجام می‌توانیم در مورد سایر موضوعات اختلافی با تهران نیز به شکل مستقل از توافق هسته‌ای گفت‌وگو و رایزنی کنیم. بنابراین مساله توافق هسته‌ای با ایران یک مساله جداگانه از سایر مسائل است. برجام از ابتدا توافق هسته‌ای بوده و در نهایت هم توافق هسته‌ای باقی می‌ماند. در جلسه روز دوشنبه شورای وزرای امور خارجه نیز ما صرفا در مورد برجام، مسائل مربوط به برجام و لازمه حفظ آن گفت‌وگو کردیم.

موگرینی در پاسخ در سوالی در مورد رویکردهای یکجانبه‌گرایانه ترامپ و تبعات آن برای اروپا با تاکید بر اینکه ما به سیستم دموکراسی و تفکیک مسوولیت‌های کاخ سفید و کنگره احترام می‌گذاریم، گفت: آنچه که برای ما مهم است این که امنیت اتحادیه اروپا در تصمیم‌گیری‌های امریکا و شخص ترامپ لحاظ شود و این نکته‌ای است که شخص ترامپ نیز به آن توجه دارد. من مطمئن هستم که در نهایت امریکا امنیت اروپا و منافع امنیتی ما را در کنار منافع امریکا در نظر خواهد گرفت.

چرا برجام برای اروپا مهم است؟

دونالد ترامپ، رییس‌جمهور ایالات متحده می‌گوید که باقی ماندن در برجام در راستای منافع ملی امریکا نیست اما در اروپا ایده‌ای کاملا مخالف با این مساله در جریان است و اروپایی‌ها با اشاره به اینکه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تاکنون ٨ بار پایبندی ایران به تعهداتش را تایید کرده است تاکید دارند که این توافق تا به امروز انتظارهای سیاسی، فنی و امنیتی از خود را تامین کرده است. برای کشورهای اروپایی حفظ توافق هسته‌ای با ایران از سه زاویه حایز اهمیت است:

١- اروپایی‌ها از سال ٢٠٠٣ میلادی درگیر توافق هسته‌ای با ایران هستند و در حالی که یک بار در سال ٢٠٠٥ میلادی تحت فشارهای امریکا، توافق با ایران را زیر پا گذاشتند اکنون برنامه جامع اقدام مشترک را مهم‌ترین توفیق خود در عرصه دیپلماسی بین‌المللی می‌دانند. در داخل اتحادیه اروپا نیز این نگرانی وجود دارد که با شکست برجام، اتحادیه اروپا به عنوان یک میانجی صادق نتواند در مجموعه‌ای از درگیری‌ها در آینده اعتبار خود را مجددا احیا کند. به نوعی می‌توان گفت که اروپایی‌ها چه در قالب تروییکا در سال‌های ٢٠٠٣ تا ٢٠٠٥ و چه در قالب اتحادیه اروپا در سال ٢٠١٥ سرمایه‌گذاری بسیاری بر برجام کرده بودند و در نهایت پس از ١٢ سال مذاکره توانستند ثمره این رایزنی‌ها را در جولای ٢٠١٥ با تولد برجام جشن بگیرند. اروپایی‌ها به ظن خود تصور می‌کنند که در حال جلوگیری از وقوع جنگ در این ١٢ سال بوده‌اند و حاضر نیستند که دستاورد دیپلماتیک خود را به یک خطر منازعه دیگر بفروشند.

٢- منافع اقتصادی اروپا در رابطه با ایران غیرقابل کتمان است. پس از اجرایی شدن برجام در ژانویه سال ٢٠١٦، روند حضور اروپایی‌ها در بازار اقتصادی ایران سرعت بالایی گرفت. شرکت‌های بزرگی مانند توتال، ایرباس، شل، پژو و رنو راه خود را به میدان باز کردند و همزمان روند حضور بانک‌های اروپایی در تهران نیز سیر صعودی به خود گرفته است. در حال حاضر نیز به نظر می‌رسد که اروپا در حال مهیا کردن خود برای مقابله با تحریم‌های ثانویه امریکا است. اروپایی‌‌ها در محافل خصوصی نیز به امریکایی‌ها هشدار داده‌اند که اگر کنگره تحریم‌های هسته‌ای را بازگرداند یا کمپانی‌ها و بانک‌های اروپایی به دلیل کار با ایران جریمه شوند اروپا دست به اصلاح قوانین مالی خود می‌زند تا کمپانی‌ها و شرکت‌های اروپایی را از آسیب دیدن در نتیجه تحریم‌های ثانویه در امان دارد. البته یکی از چالش‌هایی که در این مسیر وجود دارد این است که از آنجا که این روش‌های ضدتحریمی در اروپا جدید هستند و بسیاری از کمپانی‌ها و شرکت‌ها تجربه‌ای از توسل به آنها ندارند میزان اطمینان آنها به این سیستم محک زده نشده است.

٣- تعهد به قوانین بین‌المللی و توافق‌های چندجانبه یکی از مسائلی است که برای اتحادیه اروپا از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است و اکنون در ایالات متحده مردی بر راس قدرت نشسته است که از زمان روی کار آمدن یا این تعهدات را کنار زده یا تهدید به خروج از آنها کرده است. ادامه چنین روندی و تبدیل شدن آن به یک رویه برای اتحادیه اروپا به هیچ‌وجه قابل قبول نیست. در مساله برجام، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به عنوان مرجع تصمیم‌گیرنده در مورد وفای به عهد ایران به تعهدات فنی‌اش انتخاب شده است و این نهاد بین‌المللی نیز تاکنون هشت بار پایبندی ایران را تایید کرده است. بنابراین کشورهای عضو برجام نیز باید به قوانین تعیین شده در داخل برجام احترام بگذارند. اما دولت جدید امریکا با علم به پایبندی ایران به تعهداتش اعلام می‌کند که نمی‌تواند این مساله را تایید کند. این رویه تصمیم‌گیری بدون در دست داشتن مدارک و ادله لازم که یک بار نیز در جریان جنگ عراق از سوی جورج بوش، رییس‌جمهور وقت پیش رفت برای اروپایی‌ها ریسک فراوانی دارد و تلاش می‌کنند حداقل در مساله برجام مانع از شکل‌گیری آن شوند. بسیاری از تحلیلگران اعتقاد دارند که این مساله در حال تبدیل شدن به یک شکاف جدی میان اروپا و امریکا است. حرکت کردن امریکا در مسیر یکجانبه‌گرایی که آخرین مورد آن نیز خروج این کشور از یونسکو بود زنگ‌های خطر را برای اتحادیه اروپا به صدا درآورده است و این مساله فضا را برای مسوولیت‌پذیری بیشتر اروپا در محافظت از برجام باز کرده است.

توافق هسته‌ای، سنگ محک توان دیپلماتیک اروپا

تواق هسته‌ای ایران با ١+٥ در حقیقت پروسه‌ای به رهبری اتحادیه اروپا بود که البته در جریان سال‌های ٢٠١٣ تا ٢٠١٥ نقش امریکای باراک اوباما در آن پررنگ‌تر شد. هرچند اتحادیه اروپا و سه کشور بریتانیا، فرانسه و آلمان در چند ماه اخیر تلاش گسترده‌ای برای متقاعد کردن دونالد ترامپ به کار گرفته‌اند اما برخی از تحلیلگران در داخل ایران اعتقاد دارند که برجام به دو دلیل تندروی‌ها و رفتارهای غیرمنطقی دونالد ترامپ و انفعال در عمل اروپایی‌ها گرفتار بحران تنها دو سال پس از تولد شده است. هرچند قوانین اقتصادی و تحریمی امریکا به گونه‌ای پیش رفته که می‌تواند در فراتر از مرزهای این کشور نیز کمپانی‌ها و شرکت‌ها را تنبیه کند اما برخی از تحلیلگران اعتقاد دارند که سایر اعضای ١+٥ از ابتدای شکل گرفتن این توافق هسته‌ای خود را در مقام حفاظت از اجرای صحیح برجام به حاشیه راندند و میدان را برای برخوردهای قهرآمیز امریکا با این توافق خالی کردند. ایران در زمان باراک اوباما نیز گلایه‌هایی از عدم اجرای صحیح تعهدات امریکا داشت که این مساله در جلسات کمیسیون مشترک ایران و ١+٥ نیز مورد بحث و بررسی قرار می‌گرفت.

فدریکا موگرینی، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا یکی از چهره‌هایی است که از زمان حضور ترامپ در کاخ سفید تلاش در تعیین رویه جدیدی برای اتحادیه اروپا داشته و تاکید بر استقلال امنیتی و سیاسی اتحادیه از متحد سنتی کهن خود دارد. در این فضا اتحادیه اروپا باید با برجام به عنوان نخستین ابزار قدرت‌نمایی خود نشان دهد که آیا کشورهای اروپایی در قالب اتحادیه اروپا می‌توانند نقش تصمیم‌گیر و تعیین‌کننده در معادلات بین‌المللی بدون حضور امریکا را بازی و امریکا را به پذیرش نقش خود وادار کنند یا در چند ماه آینده واشنگتن به اروپا ثابت خواهد کرد که بدون رهبری امریکا چیزی ممکن نیست. برخی تحلیلگران ایرانی اعتقاد دارند که حصول به توافق هسته‌ای به عنوان یک توافق مهم در مسیر منع اشاعه تسلیحات هسته‌ای و همچنین حل یک پرونده مهم بدون توسل به زور به نوعی سرمایه برای هویت سیاسی اتحادیه اروپا بدل شده است. نحوه مدیریت برجام از سوی اتحادیه اروپا را می‌توان معیاری برای محک زدن کارایی و توانایی دیپلماتیک اتحادیه اروپا در سطح بین‌المللی دانست. اتحادیه اروپا با عبور دادن سالم برجام از پیچ و خم‌های ناشی از کارشکنی‌های امریکا می‌تواند نشان دهد که قابلیت ایفای نقش پیشرو را در برخی پرونده‌های مهم بین‌المللی به شکل مستقل از امریکا دارد. از این منظر می‌توان گفت که نقش اتحادیه اروپا از روسیه و چین در اجرای صحیح برجام پررنگ‌تر است و به زبان دیگر می‌توان گفت که اتحادیه اروپا می‌تواند حتی نقش میانجی میان ایران و امریکا را هم در شرایطی که واشنگتن و پکن در نوعی رقابت اقتصادی به سر می‌برند و مسکو و واشنگتن نیز از نزدیکی به هم واهمه دارند، بازی کند.

شاید هنوز در مورد مخاطرات بین‌المللی زیرپاگذاشته شدن توافق هسته‌ای با ایران در رسانه‌های متفاوت بین‌المللی واقع گرایی جدی صورت نگرفته است اما می‌توان گفت که جدی‌ترین این تبعات منفی بی‌اعتباری شورای امنیت سازمان ملل متحد خواهد بود. برجام با قرار گرفتن در پیوست قطعنامه ٢٢٣١ در حقیقت از این کانال مشروعیت بین‌المللی پیدا کرده است و به زبان دیگر می‌توان گفت که عدم وفای به عهد امریکا به معنای زیرپاگذاشتن قطعنامه شورای امنیت است که طرف‌های درگیر در برجام را به اجرای همراه با حسن نیت تعهدات‌شان فرامی‌خواند.