صدای ایران؛ محمد امرایی*
تاریخچه مصرف چوب در جهان: چوب ماده ای جامد، سلولزی، دارای بافت اسفنجی و ساختمانی سازمان یافته است. مجموعه الیاف های ثانویه چوبی شده در گیاهان آوندی از ریشه ، تنه و شاخه ها تشکیل شده است . با توجه به تعریف فوق می توان دریافت که چوب، ماده ای است آسیب پذیر که شرایط مختلف جوی، محیطی و گذشت زمان بر روی آن تأثیر مستقیم و غیر مستقیم داشته، آن را فرسوده و به تدریج نابود می کند.1
چوب یکی از اولین موادی که به طور طبیعی و فراوان در دسترس بشر قرار داشته است . از این رو ، تاریخ استفاده از آن به زمان های خیلی دور می رسد . نا آشنایی انسان های قدیم به ادوات مناسب جهت تبدیل این جسم، به طوری که تاریخ نشان می دهد، مصرف آن را محدود می ساخته ولی با پیشرفت زندگی و امکانات بهتر، تبدیل چوب به صورت های مختلف هر چه بیشتر توسعه یافته است . به طور کلی می توان گفت با آن که انسان قبل از تاریخ پناهگاه زندگی خود را از غارنشینی آغاز کرد. ولی از چوب بیش از سایر مواد استفاده نمود . در کاوش های باستان شناسی در نقاطی که در گذشته در آب قرار داشته اند، پایه های چوبی خانه های شناور مربوط به دوران پارینه سنگی ، نوسنگی و عصر آهن هنوز به دست می آید که نشانه قدرت استفاده از چوب در ساختمان، وسایل کار و منزل می باشد ؛ و نشان می دهد که انسان های قدیم را به شکل خیلی ابتدایی به خصوص برای پایه و پوشش پناهگاه خود بکار می بردند.
به طور کلی مصارف چوب در گذشته و تا حدود دویست سال پیش هنوز هم شکل سنتی خود را حفظ کرده بود و از قرن های متمادی بدون تغییر و تحول چشم گیری در جوامع انسانی رایج بوده است . این مصارف شامل استفاده از چوب در تهیه دسته، افزار، گهواره، خانه سازی، تختخواب، نرده بام، وسایل کشاورزی، کشتی و قایق سازی، وسایل نخ ریسی و بافندگی ، وسایل جنگی و شکار، میز و نیمکت ، در سازی و گاری سازی، تابوت سازی و سوخت بوده است.
« در موزه آلتونا در هامبورگ تکامل استفاده از چوب در کلیه موارد مذکور و نقش حیاتی این ماده در تداوم و تکامل انسان ها آشکارا از روی وسایل چوبی که در آنجا جمع آوری گردیده نمایان است . به همین ترتیب آثار چوبی که در موزه علوم طبیعی لندن وجود دارد، بازگوکننده آن است که بشر از حدود 10000 سال قبل با نیزه چوبی به شکار می رفته و در اروپای شمالی از 5000 سال قبل ، از قایق و وسایل چوبی استفاده می کرده است»2 مساله قابل توجه در تاریخ مصرف چوب، تکامل صنایع چوبی در مصر قدیم است گه از حدود 3200 سال قبل از میلاد به خوبی به فنون کار با چوب آشنا بوده اند و در دوره آنتولی تیک (دوره سنگ و مس) از فلز مس افزارهای تبدیل چوب ساخته اند. در بازدید از موزه انگلستان و لوور به آثار متعددی از صنایع چوب در مصر قدیم برمی خوریم که در خور اعجاب و تحسین می باشد و به طور کلی می توان گفت که در دره نیل درودگری، ساختن گاری، افزار کشاورزی، تهیه روکش های چوبی و تخته لایه (بخصوص برای استفاده در تابوت ها و محفظه مومیایی ها) از ظرافت و دقت خاصی برخوردار بوده است . صنایع مستظرفه چوبی نیز نظیر حکاکی بر روی چوب، منبت کاری و مبل سازی، که نمونه بارز آن تخت سلطنتی توتان خامون ملکه مصر که از چوب آبنوس ساخته شده است و مربوط به جهار هزار سال قبل می باشد ، رونق بسزایی داشته است. نمونه دیگر مجسمه چوبي تقريبا يك متري ، معروف به "شيخ ال بلد" كه در سال 1860م در منطقه كارناك ، مصر كشف شد حداقل مربوط به 2500سال قبل از م است و چهره اش به قدري آشناست كه كارگران عرب ، به محض آنكه در طي حفاري باستان شناسي آن را كشف كردند نام شيخ را بر آن نهادند.3
در امپراطوری چین در حدود یازده قرن قبل از میلاد مسیح چوب به قدری اهمیت و ارزش داشته است که آیین نامه هایی برای تنبیه متخلفین که درختان را قطع می کرده اند، وضع شده است در معابد بودائی گه در هند و جنوب شرقی آسیا در اعصار بسیار قدیم ساخته شده اند، مجسمه های چوبی به اشکال مختلف قرار داده شده است ، که ظرافت هنرهای چوبی و اطلاع از خواص این ماده را بازگو می کند و غالب آنها از چوب خوشبوی صندل می باشد.
« در یونان نیز صنایع چوب رونق داشته است ولی مسلماً قدمت آن به پایه هنر مصریان نمی رسد . در امپراطوری روم از چوب نیز وسایل زیبا می ساختند و قدر مسلم آن است که آثار روکش سازی چوب که در روم قدیم دیده می شود از مصر به بابل و آشور و از آنجا به روم انتقال یافته است جالب توجه است که رومیان به اهمیت نقوش چوب در ریشه و طوقه درختان پی برده بودند و از آنها روکش های خوش نقش ، بخصوص از چوب توسکا و پسته، می ساختند. در قرون بعد از میلاد صنایع چوب در اروپای آن روز که تحت سلطه رومی ها قرار داشت نیز توسعه فراوان یافت، به طوریکه در سده سوم میلادی رومی ها کشتی های عظیم حمل گندم ساخته بودند.»4
پس از توسعه دین مسیح ، صنایع هنرهای چوبی تحت تأثیر عقاید ای دین قرار گرفت و صنایع چوب، عصر جدیدی آغاز کرد و سرانجام در سال 1808 در انگلستان اولین ماشین چوب بری که شامل یک اره تسمه ای بود، که در پیرامون دو گردونه می چرخید ، ساخته شد و تدریجاً در سایر نقاط اروپا این روش معمول گردید.
از این تاریخ چهره تبدیل چوب در جهان عوض شد و چوب درختان قطور به سرعت به قطعات نازک برای مصارف مختلف قابل تبدیل شد و استفاده از چوب ابعاد عظیم و متنوعی پیدا کرد.
با کشف نیروی برق و سیستم تلگراف ، ارتباط نقاط دور با یکدیگر و انتقال انرژی مشکلی ایجاد می کرد که این بار نیز تیرهای چوبی حامل سیم تنها راه حل به شمار می رفت به طوری که در اوایل قرن نوزدهم مصرف تیر ارتباطات بطور سر سام آوری بالا رفت و در حال حاضر هم اهمیت خود را حفظ کرده است.
مصرف چوب به عنوان تکیه گاه (تراورس) خطوط قطار (ریل). استفاده دیگری است که اهمیت چوب را در ارتباط انسان ها در خشکی ها یازگو می کند. به علاوه ساختن انواع و اقسام محفظه های متحرک چوبی مثل واگن ، اطاق ماشین ، قطار و اتومبیل هر یک بازگو کننده نقش چوب در تکامل تمدن انسان ها می باشد که تا حال حاضر همچنان برقرار است و تا پایان جنگ جهانی اول حدود چهار هزار مورد مختلف برای کاربرد چوب می شناختند.
*محمد امرایی؛ مدرس و کارشناس ارشد صنایع دستی و هنرهای سنتی
