تحلیل اندیشکده بروکینگز از تمدید مذاکرات هسته‌ای

اندیشکده بروکینگز پس از تمدید مذاکرات هسته‌ای ایران نوشت: با توجه به پیشرفت‌هایی که علی‌رغم وجود اختلافات در مذاکرات حاصل شده است و این که شکست مذاکرات برای هیچ یک از طرف‌های خوشایند نیست، طبیعی است که ایران و گروه 1+5 این مذاکرات را چهار ماه دیگر تمدید کنند.

اندیشکده بروکینگز در این‌باره بدون توجه به ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای ایران نوشت: آمریکا و هم‌پیمانانش به خوبی می‌توانند از عهده این مدت زمان اضافه برآیند. محدودیت‌های شش ماهه درباره پیشرفت برنامه هسته‌ای ایران به قوت خود باقی است که موجب افزایش مطلوب مدت زمانی می‌شود که ایران نیاز دارد تا اورانیوم کافی و مناسب برای ساخت یک بمب هسته‌ای را تولید کند. هدفی که از خنثی‌سازی ذخیره اورانیوم 20 درصدی تهران حاصل شده است. علاوه بر این در تمدید این مذاکرات ایران قرار است بخشی از اورانیوم با غنای 20 درصد خود را به پودر تبدیل کند که برای تامین سوخت راکتور تحقیقاتی تهران مناسب است. در ازای این ایران می‌تواند به 2.8 میلیارد دلار از 100 میلیارد دلار سرمایه بلوکه‌ شده‌اش در خارج از این کشور دسترسی پیدا کند.

افکار عمومی ایران بیش از افکار عمومی غرب از شکست مذاکرات تا ضرب‌الاجل 20 ژوییه، به ویژه ادامه تحریم‌ها ناامید خواهند شد. انتقادات از برنامه اقدام مشترک که در نوامبر 2013 به توافق رسید به ویژه از سوی اسراییل این انتظارها را به وجود آورد که یک توافق اولیه منجر به هجوم تجارت با ایران و لغو رژیم تحریم‌ها علیه این کشور شود. اما این انتظارات کاملا برآورده نشد. شرکت‌ها و دولت‌ها برای تجارت با ایران بسیار محتاط هستند و تا لغو تحریم‌ها صبر کرده‌اند. آن‌ها می‌دانند که چنین اتفاقی تنها در صورت دستیابی به توافق جامعه نهایی روی خواهد داد.

تمدید مذاکرات تا 24 نوامبر سال جاری کاملا مطابق با برنامه اقدام مشترک صورت گرفته است. در این برنامه از طرف‌های مذاکره‌کننده خواسته شده است تا پس از اجرایی‌شدن توافق در طول یک سال به راه‌حل جامع نهایی برسند. مهم‌تر از همه این است که چهار ماه به دولت‌ها زمان کافی برای اتخاذ تصمیمات مهم و به مذاکره‌کنندگان زمان لازم برای تعیین جزییات شرایط‌شان خواهد داد اما نه آن‌قدر طولانی که موجب بروز انتقادات در تهران، واشنگتن و هر جای دیگری شود.

تمام طرف‌ها در اظهارات‌شان در رسانه‌ها گفته‌اند که مذاکرات از جمله در سه هفته گذشته و بر موضوعات اصلی پیشرفت‌هایی داشته است، به ویژه در مورد طراحی راکتور آب سنگین اراک به گونه‌ای که پلوتونیوم کم‌تری تولید کند. مذاکرات هم‌چنین در مورد چگونگی عملکرد تاسیسات زیرزمینی فردو ادامه دارد تا نگرانی‌ها در مورد استفاده از این تاسیسات در برنامه سلاح هسته‌ای را کاهش دهد.

اما زمانی که سخنگوی دولت آمریکا در مورد باقی ماندن اختلافات اساسی در مذاکرات صحبت می‌کند،‌ منظورش ظرفیت غنی‌سازی اورانیوم ایران به ویژه میان تهران و واشنگتن است.

ایران تاکید دارد که باید از ظرفیت غنی‌سازی مناسب برای تولید سوخت مورد نیاز راکتور بوشهر پس از این که قراردادش با روسیه برای تامین این سوخت پایان یافت برخوردار باشد. این قرارداد تا سال 2021 ادامه دارد. این بدین معنی است که ایران ظرفیت غنی‌سازی کنونی‌اش را تا 10 برابر و حتی بیش‌تر گسترش دهد.

آمریکا و هم‌پیمانانش در 1+5 از ایران می‌خواهند که ظرفیت غنی‌سازی کنونی‌اش را به میزان زیادی کاهش دهد و با تنها چند هزار سانتریفیوژ نسل اول و یا تعداد کم‌تری سانتریفیوژ پیشرفته موافقت کند. آن‌ها می‌گویند که ایران با این ظرفیت محدود هم می‌تواند اورانیوم مورد نیاز خود برای تامین سوخت راکتور تحقیقاتی تهران و راکتور تعدیل شده‌ اراک را تامین کند. هم‌چنین روسیه مایل است تا سوخت تهران را بعد از سال 2021 نیز تامین کند.

این اختلاف در طول چند ماه گذشته وجود داشت و به نظر می‌آید پس از اظهارات رهبر ایران که گفته بود کشورش به 190 هزار سو نیاز دارد شدیدتر شده باشد. هم‌چنین علی‌اکبر صالحی، رییس سازمان انرژی اتمی ایران یک روز پس از این اعلام کرد سانتریفیوژهای نسل جدید در طول هشت سال آینده آزمایش خواهند شد و به تولید خواهند رسید که بر این اساس سوخت مورد نیاز ایران برای تامین راکتور بوشهر همان‌گونه که رهبر این کشور گفته بود تولید خواهد شد.

آمریکا برای سال‌ها اعلام می‌کرد ایران به هیچ عنوان نباید غنی‌سازی داشته باشد. ایرانی‌ها اما می‌گفتند که هدف اصلی مذاکرات باید به رسمیت شناختن حق غنی‌سازی کشورشان باشد. سال گذشته آمریکا موافقت کرد که در یک توافق قابل قبول ایران می‌تواند یک برنامه غنی‌سازی محدود داشته باشد. ایرانی‌ها پس از به دست آوردن این امتیاز، مذاکرات را آغاز کردند تا بتوانند از قابلیت تولید مستقل سوخت مورد نیاز راکتورهای هسته‌ای‌شان به عنوان یک حق و کم‌ترین نیاز که باید تضمین شود، برخوردار باشند. ظرفیتی که حتی کشور هسته‌ای پیشرفته‌ ژاپن از آن بهره‌مند نیست.

با توجه به گزارشات به نظر می‌آید که عناصر کلیدی در استراتژی ایران این‌گونه باشد:

- برخورداری از سطح ظرفیت سانتریفیوژهای فعال کنونی در طول مدت توافق

- مخالفت با فشارها برای کاهش این ظرفیت،‌ اجازه انجام تحقیقات نامحدود، آزمایش و تولید و شاید حتی نصب سانتریفیوژهای پیشرفته در طول مدت توافق.

- کاهش ذخایر اورانیوم غنی شده (حتی به شکل اکسید)

- کوتاه کردن مدت توافق تا حد امکان (پنج یا هشت سال)

- و اطمینان از این که پس از پایان توافق ایران می‌تواند با سرعت سانتریفیوژهای پیشرفته و فعال خود را افزایش دهد تا بتواند در کوتاه‌ترین زمان به ظرفیت 190 هزار سو برسد.

اما اگر ایران خواستار چنین اهدافی باشد از سوی آمریکا و برخی از هم‌پیمانانش در 1+5 پذیرفته نخواهد بود و ادامه بن‌بست را تضمین خواهد کرد.

رویکرد ایران از چندین نظر غیرواقع‌بینانه است. ایران هیچ الزامی برای تولید سوخت مورد نیاز بوشهر در داخل کشورش پس از سال 2021 ندارد. روس‌ها بسیار خرسند خواهند شد که قرارداد تامین این سوخت را تا زمان پایان عمر راکتور بوشهر و یا دیگر راکتورهایی که ایران از روسیه می‌خرد امضا کند، اما ایران می‌گوید که نمی‌تواند به منابع خارجی وابسته باشد و باید از استقلال خود در این زمینه اطمینان حاصل کند. اما ایران در مورد توانایی‌اش برای تولید سوخت موردنیاز بوشهر بعد از سال 2021 واقع‌بین نیست. همان‌طور که مارک هیبز، کارشناس هسته‌ای بنیاد کارنگی در هفتم ژوییه گفته است: ایران تجربه و زیربنای لازم برای تولید حجم کافی سوخت VVER (مناسب برای راکتور بوشهر) را ندارد و توافقی با روسیه که بتواند به اطلاعات هسته داخلی شامل سوخت دسترسی پیدا کند ندارد. این اطلاعات برای این که ایران بتواند خود این سوخت را تولید کند ضروری است و ادامه این راه بدون همکاری روسیه به طور اتوماتیک شکست خورده خواهد بود.

بنابراین طرح ایران برای تولید مستقل سوخت بوشهر پس از 2021 نه تنها از نظر اقتصادی به صرفه و ضروری نیست بلکه از نظر فنی و منطقی جای سوال دارد و با توجه به این چارچوب زمانی غیرواقعی است و در صورت اطمینان به سوخت تولیدی خود نیز مشکلات ایمنی به وجود خواهد آمد.

اعلام نیاز برنامه غنی‌سازی صنعتی ایران در مجامع عمومی برای تامین سوخت مورد نیاز بوشهر موجب محدود شدن قدرت مانور ایران در اتاق مذاکره می‌شود.

محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران در یک کنفرانس خبری در 15 ژوییه گفت که 190 هزار سو نیاز امروز ایران نیست و ما برای رسیدن به این سطح زمان نیاز داریم. ما هم‌چنین درخصوص تکنولوژی زمان لازم داریم تا به این سطح برسیم و این زمان به ما شانس دستیابی به راه‌حل احتمالی را می‌دهد.

این اظهارات نشان‌دهنده یک مسیر ممکن برای به نتیجه رسیدن درخصوص مساله غنی‌سازی است. در طول مدت توافق که احتمالا به خواسته گروه 1+5 نزدیک‌تر خواهد بود ایران می‌تواند با یک ظرفیت غنی‌سازی محدود شده که این کشور را قادر می‌کند تا نیازهایش را برآورده کند موافقت کنند. هم‌چنین این توافق بسیار طولانی‌تر از آن چیزی خواهد بود که ایران می‌خواهد و احتمالا موجب کاهش بیش‌تر ظرفیت کنونی غنی‌سازی در ایران می‌شود. اما در ازاء ایران می‌تواند علاوه بر این محدودیت‌ها و بازرسی‌ها در فعالیت‌هایی درگیر شود که برای آماده‌سازی ایران برای مدت زمان پس از توافق در برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز موثرتر باشد. این فعالیت‌ها شامل توسعه و آزمایش سانتریفیوژهای پیشرفته‌تر و به کارگیری زیربنا و مهارت لازم برای تولید سوخت است.

این چارچوب زمانی موجب نخواهد شد که ایران از برنامه‌های هسته‌ای صلح‌آمیزش تنها برای دستیابی به یک توافق بلندمدت دست بکشد. این توافق هم‌چنین از آمریکا و هم‌پیمانانش می‌خواهد تا انتخاب‌هایی سخت در مورد فعالیت‌هایی که ایران اجازه خواهد داشت در طول مدت توافق به آن‌ها بپردازد داشته باشند.

مقامات ایرانی سال‌هاست که می‌گویند در مذاکرات مورد ظلم واقع شده‌اند و از 1+5 و جامعه جهانی می‌خواهند تا تحریم‌های ناعادلانه علیه ایران را لغو کنند و به تلاش‌های‌شان برای کسب امتیازهای غیرواقع ‌بینانه پایان دهند و به ایران اجازه دهند تا به طور قانونی از حق برخورداری از تکنولوژی صلح‌آمیز هسته‌ای همانند هر کشور قانون‌مدار دیگری برخوردار باشند.

به تازگی علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی، رییس‌جمهور پیشین ایران همانند ایرانیان بسیار دیگری گفته است که این کشور تنها خواستار برخورداری از حقوق خود همانند ژاپن است.

اکنون در ماه‌های باقی مانده فرصت زیادی برای از بین بردن شکاف‌های باقی مانده میان طرف‌های مذاکره‌کننده وجود ندارد اما برای مذاکره‌کنندگان بهتر است به جای عجله برای بازگشت به میز مذاکره به پایتخت‌های خود برگردند و در مورد انتخاب‌های سختی که باید بگیرند با مقامات‌شان رایزنی کنند. حتی با وجود تعیین یک ضرب‌الاجل جدید و تمدید مذاکرات تا 24 نوامبر سال 2014 دستیابی به توافق تضمین شده نیست.