کدام کشور می تواند همکار اصلی ایران باشد؟

یک سال پس از سفر نارندرا مودی به ایران و عقد قرارداد توسعه چابهار که با صفت تاریخساز همراه شد، نخستوزیر هند در بازدیدی از ایالت گاجرات، نوید پیوستن هند و ایران از کاندلا تا چابهار را اعلام کرد. چند روز پس از آن، اولین کشتی کانتینری با TEU ۳۰۰ کانتینر برنج به صورت مستقیم از بندر کاندلا هندوستان در بندر شهید کلانتری چابهار پهلو گرفت. این تبادل مستقیم کالا علاوه بر صرفهجویی ارزی ۷۵۰ دلاری در هر کانتینر ۴۰ فوتی، زمان فرآیند حمل کالا را نیز یک روز کاهش می دهد. 

اما چشماندازی که طی سالهای گذشته برای توسعه چابهار و کریدور حمل و نقلی که از چابهار به افغانستان و همچنین آسیای مرکزی، قفقاز، روسیه و اروپا در قالب کریدور شمال - جنوب ترسیم شده، فراتر از این اتفاق تاریخی و نمادین است. 

هنوز فاز نخست بندر شهیدبهشتی چابهار تکمیل و بهرهبرداری نشده تا کشتیهای بزرگ اقیانوسپیما قابلیت پهلوگیری را در این بندر پیدا کنند تا در فاز نخست ظرفیت آن از ۲ونیم میلیون تن به ۸ ونیم میلیون و نهایتا به ۸۰ میلیون تن ارتقا پیدا کند. راهآهن چابهار به زاهدان هم کمتر از ۲۰ درصد پیشرفت فیزیکی داشته است. در واقع توسعه بنادر چابهار و خطوط حملونقلی شرق ایران از چابهار تا مشهد را باید به صورت یک پکیج دید که احداثشان باید به شکل موازی پیش برود تا ایران بتواند از این موقعیت ویژه خود بهرهمند شود. اما در هر دو مورد، تکلیف سرمایهگذاران خارجی مشخص نشده است. از سویی هند سالهاست که اعلام کرده در این مسیر با ایران مشارکت میکند و از سوی چین هم بعضا صحبتهایی درباره حضور در چابهار مطرح شده است. 

واقعیت این است که در دکترین امنیتی چین، پاکستان بهترین همسایه چین است. پاکستان نیاز به برق، سنگآهن و کمک‌های اقتصادی دارد و می‏تواند شریک مناسبی برای توسعه مسیرهای تجاری چین در امتداد استراتژی بزرگ یک کمربند و یک جاده باشد. اما چین باید بر این زمین، زمانی که در حال کسبوکار در جوار دهلینو است، آهسته گام بردارد. چین بارها از هند دعوت کرده تا به ابتکار یک کمربند و یک جاده بپیوندد ولی هنوز دو طرف درباره طرح اجرایی آن به نتیجه مشخصی نرسیدهاند. حضور چین در پاکستان در قالب طرح کمربند و جاده، به طور بالقوه منافع هند را حداقل از سه مسیر تهدید می‏کند. اول افزایش همکاریهای چین و پاکستان در منطقه مورد مناقشه جامووکشمیر، دوم افزایش حضور نیروی دریایی چین در اقیانوس هند، و سوم نگرانی در مورد دستاوردهای نامتقارن توسعه اقتصادی ناشی از طرح کمربند و جاده، سه تهدید بالقوه هند از طریق این طرح هستند. حضور پررنگ چین در اقیانوس هند، سوءظن هند نسبت به فعالیتهای چین در حیاط خلوت دریاییاش را افزایش می‏دهد. با این وجود که حضور چین در گوادر پاکستان برای هند اصلا خوشایند نیست و حضور در چابهار برای هندی ها بسیار مهم است، باز هم عزم جدی از سوی هند برای تسریع در سرمایهگذاری در زیرساختهای چابهار و خطوط ریلی شرق ایران دیده نمیشود. مشکلاتی نظیر مخالفتهای ایالاتمتحده با حضور هند در ایران، تعهدات خارجی فراوان هند و دست بستهتر شرکتهای سرمایهگذار هند همچون IPGPL نسبت به چینیها، باعث شده تا حتی پاکستانی ها نسبت به حضور موفق هند در چابهار تردیدهای جدی داشته باشند. به همین دلیل ایران گوشه چشمی به حضور چین در چابهار هم دارد. 

با وجود این که هنوز ایران نتوانسته مانند پاکستان و قزاقستان از سرمایهگذاریهای مرتبط با ابتکار کمربند و جاده از سوی چینیها بهره مند شود، اما همکاری های دامنهدار دو کشور، این امید را به حضور ویژه ایران در این ابتکار زنده نگه می‏دارد. بازار ایران اینقدر جذاب هست که چینیها در بلندمدت دوباره با اشتیاق وارد آن شوند و با حل مشکلات موجود، در عرصه های مختلف، سرمایهگذاری کنند. پس از سفر رییس جمهور چین به ایران از ایجاد مناطق آزاد و شهرکهای صنعتی جدید با سرمایه و تکنولوژی چینی از جمله در بندر جاسک و تامین مالی پروژههای توجیه پذیر از سوی اگزیم بانک چین سخن به میان آمد. با این حال به دلیل تمرکز چین بر توسعه گوادر، بحث زیادی درباره توسعه چابهار از سوی مسوولان چینی مطرح نشده است. با اینحال، سرمایهگذاران چینی بارها طی بازدید از چابهار از علاقه خود به حضور در آن گفتهاند. 

با وجود تمرکز چینیها بر گوادر پاکستان در نزدیکی چابهار، برای خطآهن چابهار-زاهدان-مشهد که چابهار را به سرخس و پایانه مرزی اینچهبرون متصل می‏کند، اکنون هشت طرح با اعتبار مالی چین، هند و روسیه وجود دارد. همچنین بحثهایی مبنی بر اتصال ریلی دو بندر چابهار و گوادر یا تامین انرژی مورد نیاز چینی ها در گوادر از طریق چابهار هم مطرح است. گوادر در منطقه بی ثبات بلوچستان واقع شده و ضمنا جنوب افغانستان که محل احتمالی گذر خط ترانزیت از گوادر به آسیای مرکزی است، منطقهای ناامن است. مشکلات ساختارهای اجتماعی این منطقه و حضور داعش، القاعده، و طالبان در بلوچستان پاکستان را نیز باید به آنها اضافه کرد. همچنین مشکلات سیاسی و قومیتی میان ایالتهای مختلف پاکستان هم همچنان سدی است در برابر ایدههای اقتصادی چین در پاکستان. مثلا در جریان خطوطآهن گوادر به کاشغر، مسئلۀ عبور این خطآهن از ایالت پنجاب که سروزیرش برادر نواز شریف نخستوزیر پاکستان است، با اعتراض مسوولان و مردم ایالت بلوچستان پاکستان روبهرو شده است.  وجود مواد مخدر و ترانزیت آن از افغانستان به پاکستان هم مسئلۀ مهم دیگر در این منطقه است. همه اینها دلایل خوبی است برای حضور توامان چین در چابهار و گوادر.

درحالیکه برای هند چابهار بهینهترین گزینه برای رسیدن به بازار افغانستان،آسیایمرکزی، روسیه، قفقاز و اروپاست، چین با استفاده از گوادر به اقیانوس هند راه پیدا کرده است. اما چین با حضور در توسعه چابهار، می تواند از پسکرانه گسترده آن بهره ببرد و در زمینه تامین انرژی گوادر و ایجاد صنایع مختلف در آن که به گاز و نفت وابستهاند، با ایران همکاری کند و البته از تبعات حضور انحصاری هند در چابهار و در نزدیکی مرز پاکستان بکاهد. ضمن اینکه برقراری ارتباط چین با کریدور شمال - جنوب، مسیر مناسبی برای چین برای راهیابی به بازارهای آسیای غربی، افریقا و اروپا خواهد بود. نوع مراودات چین با کشورهای هدف ابتکار کمربند و جاده از منظر اقتصادی در عناوینی همچون ایجاد کار برای شرکت های چینی، گسترش بازارهای محصولات چینی و تامین امنیت عرضه انرژی از کشورهای غنی نفت و گازی منطقه قابل تحلیل است. در هر سه این موارد، انرژی ایران نقشی مهم و تعیینکننده دارد. 

اما ایران چشم به یک بازیگر دیگر هم دوخته است. اخیرا ژاپنیها هم علاقه فراوان خود را به حضور در توسعه چابهار نشان دادهاند. ژاپن میخواهد به شریک بزرگ تجاری و سیاسیاش، هند، در توسعه چابهار بپیوندد. بدین ترتیب، دست ایران برای انتخاب شرکایش در توسعه چابهار و ایجاد زیرساختهای حملونقلی در شرق ایران نسبت به گذشته بازتر شده است. 

با این اوصاف به نظر میرسد همکاری ایران با ژاپن و هند که شرکای جدی یکدیگرند، اولویت ایران در زمینه توسعه چابهار است. توسعه روابط با این دو کشور در قالب مبادلات انرژی، ساخت و راهاندازی پالایشگاهها و پروژههای زیرساختی حمل و نقلی میتواند مسیر مناسبی برای سرعتبخشی به توسعه بنادر چابهار و خطوطآهن مواصلاتی میان این بندر مهم اقیانوسی در ایران به افغانستان و آسیای مرکزی باشد و همچنین می‏تواند چینیها را برای از دست ندادن متحد استراتژیکی مثل ایران و حضور در پروژههای این کشور ترغیب کند. 

*دانشجوي دوره دكتري سياست گذاري انرژي