سیحون معلم معماری معاصر ایران بود

در آستانه چهلمین روز درگذشت مهندس سیحون؛ نادر سیحون و دو تن از معماران کشور به مرور کارنامه حرفه‌ای او پرداختند و از او به عنوان معلم معماری معاصر ایران یاد کردند.

چهل روز از دفن معمار مقابر و بناهای یادمانی در دیار غربت گذشت و به نظر میرسد که زمان مناسبی است برای آن که همزمان با درآمدن از رخت سیاه فقدان او، به مرور کارنامه مردی بپردازیم که علاوه بر طراحی و ساخت بناهای بیادماندی چون آرامگاه ابن سینا، آرامگاه خیام و ... به کشف رابطه انسان با محیط، انسان و معماری، انسان و نقاشی پرداخت و در این مسیر چند نسل از معماران کشور، خود را مدیون کلاسهای درس او lمی‌دانند. هنرآنلاین به بهانه همین روز مهم، به گفت و گو با دو تن از معماران و پسر مرحوم سیحون پرداخته تا از منظر این نگاه‌ها، کارنامه هوشنگ سیحون را در آستانه اربعین درگذشت او، تورق کند. این گزارش بدون کمک کانون معماران معاصر میسر نبود که در نشست‌های خود به بررسی ویژگی‌های متفاوت و کمتر دیده شده پدر معماری معاصر ایران پرداختند.

مهندس کاوه فولادی‌نسب با اشاره به درگذشت چهره‌های شاخص معماری کشور در سال‌های اخیر گفت: "شاید بعضی وقت‌ها لازم است که ما بازنگری کنیم، برگردیم پشت سرمان را ببینیم که این آدمی که ما اینقدر ساده از کنارش می‌گذریم، بدون آنکه حق مطلب یا وظیفه‌مان را در قبال آن انجام دهیم, یکی از مهمترین سرمایه‌های انسانی این مملکت است. ... ولی موضوع این است که به طور بدیهی سرمایه‌ها همه هم ارز و هم ارزش نیستند بعضی سرمایه‌ها ارزش بیشتری دارند، مهندس سیحون یکی از آن سرمایه‌هایی است که برای جامعه ما بسیار ارزشمند بوده است."

به گفته فولادی، آن چه که از سیحون در تاریخ معاصر ایران می‌ماند، علاوه بر آثاری که او خلق کرده، شاگردانی است که در طول این سال‌ها به جامعه معماری کشور معرفی کرده است: "مهندس سیحون رئیس دانشکده هنر های زیبا بود و شاید جزو کسانی است که همه ما که معمار هستیم یا معماری خوانده‌ایم با واسطه یا بی‌واسطه نسبت‌مان به مهندس سیحون برسد، به خاطر آن که اگر مستقیم در کلاس‌های آقای سیحون شرکت نکردیم مثلا در کلاس آقای صارمی و... شرکت کردیم، به هر حال مستقیم یا غیرمستقیم این نسبت را با سیحون داریم."

او با اشاره به این که سیحون در پروسه آموزش معماری هم تغییراتی به وجود آورد، افزود: " سیحون، ادب را به آدم‌ها آموزش می‌داد چرا که قرار نبود، دانشجویانش را صرفا به معمار بدل کند بلکه قرار بود آن‌ها به درجات بالاتری برسند. بنیان‌گذار سفرهای دانشجویی شکل گرفته برای دانشجویان معماری، خود مهندس سیحون بودند. ویژگی دیگر سیحون در آموزش معماری ایجاد ارتباط بین نسل‌های مختلف بود؛ آدم‌های قدیمی‌تر، تجربه‌ای دارند که بسیار ارزشمند است و جوان‌ترها همیشه خلاقیتی دارند که شاید برای آدم‌های پا به سن گذاشته ذره ذره دارد رو به خاموشی می‌رود و مهندس سیحون این دو ویژگی را در سفرها کنار یکدیگر قرار می‌داد. "

مهندس فولادی نسب ویژگی دیگر مهندس سیحون را به توازن و تعادل رساندن درست و سالم بین تکنولوژی روز، تکنولوژی ساخت روز و ویژگی‌ها و هویت‌های معماری ایرانی ذکر کرد و خاطرنشان ساخت: " پروژهای ساخته شده همه این ویژگی را دارند که کاملا ایرانی به شمار می‌روند اما به هیچ وجه تقلیدی از تاریخ نیستند و نشان می‌دهند سیحون و هم نسلانش مثل مهندس اردلان، مهندس دیبا و بعدتر مهندس امانت، تا چه میزان همگام با دنیا بودند."

ویژگی بعدی در کارهای سیحون توجه او به ساخت و شیوه ساخت بود که مهندس فولادی‌نسب با نقل قول از مهندس احمدی به آن پرداخت: "من یک بار از مهندس احمدی شنیدم که بعد از 10 سال ساختمان دادرسی فرمانداری بم هنوز تازه است یعنی ایشان به گونه‌ای توانسته طراحی کند که مثلا آب باران روی نما شوره نکند و این اتفاق کمی نیست. "

به گفته این مهندس معمار، تلاش سیحون در طول این سال‌ها برای عمومی کردن معماری در میان مردم، مسئله‌ای است که کمتر به آن توجه شده است: "حالا یک اتفاق دیگر برای عمومی کردن معماری در زمانه ما افتاده و آن هم در دانشکده‌های معماری زیاد شده که می‌گویند در هر خانواده یک نفر معمار وجود دارد. به هر حال این اتفاق الان خیلی عمومی‌تر شده ولی در آن زمان این طور نبود و این نشانه کمک آقای سیحون است و تاثیرگذاری ایشان بر معماری و کلان‌تر از آن، هنر. حتماً بعضی از شما می‌دانید که رشته‌های شهرسازی، موسیقی و نمایش در زمان هوشنگ سیحون تاسیس شد و این نشان می‌دهد که ایشان فقط به توسعه معماری فکر نمی‌کردند."

اگرچه سیحون به عنوان یکی از مطرح‌ترین چهره‌های معماری قرن اخیر شناخته شده اما او در کنار معماری به نقاشی نیز می‌پرداخت، مسئله‌ای که همواره در جامعه معماران مشتاقان و البته منتقدانی هم داشته با این همه نادر سیحون، پسر مهندس سیحون در گفت و گو با هنرآنلاین به بررسی نقاشی‌های پدرش پرداخت تا فعالیت‌های غیرمعمارانه او را معرفی کرده باشد: "پدرم قبل از این که معمار باشد، نقاش بود. یعنی از بچگی به من می‌گفت که پول‌های عیدی و تولدش را جمع می‌کرد و ابزار نقاشی می‌خرید. می‌گفت: من تنها دلخوشی‌ام این بود که یک برگه کاغذ داشته باشم و یک تکه ذغال تا بتوانم با آن نقاشی کنم و بعد که معمار شدند باز هم همچنان علاقه خاصی به نقاشی در داخل ایران داشتند چون هم با فضاهای معماری بیشتر آشنا می‌شدند و هم همان فضاها را ثبت می‌کردند."

نادر سیحون به یکی از کارهای پدر که در سن 16 سالگی انجام دادند و کپی از کار رامبراند است اشاره کردند و گفتند که مهندس سیحون در دوره‌های مختلف از مناظر ایران تصویربرداری می‌کردند و حتی وقتی در تخت خود رادیو گوش می‌دادند در حال نقاشی کشیدن بودند."

مرتبه هوشنگ سیحون در نقاشی مرتبه پایینی نیست اگرچه که تاکنون کمتر از این منظر به او توجه شده. در نقاشی‌های سیحون آثاری یافت می‌شود که حتی در کنار آثار دالی و پیکاسو در نمایشگاهی در آمریکا به نمایش درآمده‌اند.

نادر سیحون با اشاره به این که عموم نقاشان مشهور پس از مطرح شدن و ارتباط گرفتن مردم با آثارشان خلاقیت خود را محدود به طرح‌های پذیرفته شده از سوی مخاطب می‌کنند، افزود: ولی مهندس سیحون کارهایشان خیلی با هم متفاوت است. یعنی کلاف خط‌ها را بغل کارهای آبرنگ‌شان بگذارید یا بغل کارهای اسب‌ها، آدمها و یا حیوان‌ها بگذارید، احساس می‌کنید که این نقاشی‌ها اثر چند هنرمند متفاوت است. یعنی اگر روی دیوار باشد شاید به سختی بتوان فهمید این کار یک نفر است. خیلی دوست داشتند کارهای مختلف را تجربه کنند یک زمانی هم که شروع کردند روی نمد کار کردن؛ حتی یک کارگاه نمد مالی هم در پاریس درست می‌کنند "

امروزه بخش مهمی از آثار معماری به جا مانده از مهندس سیحون در محیط‌های طبیعی قرار دارند و البته این از ویژگی‌های معماری سیحون است که به هیچ عنوان نمی‌تواند از فضای تعریف شده برای اثر جدا شود. در این باره مهندس امتیازی به هنرآنلاین گفت: " ما می‌گوییم هیچ وقت معماری از محیط جدا نیست. همیشه محیط در کنار معماری قرار دارد. اگر که یک تصویر جامع داشته باشیم از یک منظر ساخته دست بشر و یک محیط طبیعی مثل یک منظر روستایی تعبیرها و تفسیرهای مختلفی می‌توان از آن ارائه کرد. بخشی از آموزش سیحون به شاگردانش در مورد همین موضوع کشف محیط بود و رابطه معماری، معمار و محیطی که قرار است در آن اثر ارائه شود."

به گفته او مهندس سیحون به دانشجویانش یاد می‌داد که چطور به اطراف خود نگاه کنند: "چگونه به محیط نگاه کنیم به عنوان یک مکان. شاید دانشجویان تا قبل از این به فضا نگاه می کردند ولی حرفی از مکان گفته نمی‌شد. پس ایشان درک مکان را وارد می‌کنند. رابطه‌ای بین طبیعت و انسان برقرار می‌کنند، عملکرد مکان را بیان می‌کنند، روانشناسی مکان را بیان می‌کنند. بعد زیبایی‌شناسی را بیان می‌کنند."

او در پایان خاطر نشان کرد: "استاد به محیط و جایی که می‌خواستند بنایی بسازند مثل مقبره‌هایشان یک دید منظری داشتند. مثلاً می‌گفتند من یک زمین دارم، بنا را می‌گذارم درونش برای تقویت منظر و فضا. مثلاً در خیام گفتند رفتم در سایت دیدم یک اختلاف سطح 3 متری دارد پس این جایگاه مهمی است برای اینکه بنای من دیده شود و ارتباط جالبی وجود دارد بین طبیعت و بنا."