اخلاق در جامعه ایرانی: تحول یا بحران؟

وحیدرضا پورتقی؛ وضعیت اخلاق در  ایران را می توان بر اساس نظریه رشد اخلاقی کلبرگ بررسی کرد.  کلبرگ سه مرحله رشد اخلاقی را معرفی می کند که به تدريج و به ترتيب حاصل می شوند. در سطح اول (پیش قراردادی) فرد هنوز هيچ يك از ارزشهاي اخلاقي را در خود دروني نكرده است و استدلال اخلاقي او تابع پاداش و تنبيهي است كه از بيرون موجب كنترل رفتار وي مي شود. در سطح دوم (قرار دادی) فرد تابع هنجارهاي دروني شده اي است كه اساساً از جانب ديگران (خاصه والدين) و از محيط اجتماعي (مثلاً قوانين اجتماعي) به او تحميل مي شود. در سطح سوم (فوق قرار دادی) استدلال اخلاقي به طور كامل در فرد دروني شده است و مبتني بر هنجارهاي ديگران نيست. فرد شخصاً مي تواند جريانهاي متفاوت اخلاقي را تشخيص دهد, راههاي گوناگون اخلاقي را كشف كند, و بر اين اساس برخورد اخلاقي مخصوص به خود را اتخاذ كند.

به نظر می می رسد که نگاه عمده ما به اخلاقیات، در اثر رویکردهای ضعیف و سطحی مبتنی بر دین، در سطح اول رشد اخلاقی (پیش قرادادی) قرار می گیرد و بسیاری از رفتارهای اخلاقی در جامعه ما بر اساس پاداش و کیفر تنظیم می شود.

این رویکردها در برخورد با مدرنیته و زیر سوال رفتن برخی عقاید مربوط به پاداش و کیفر دچار تزلزل شده است. از طرف دیگر ظهور یک رویکرد ضد هنجاری در جامعه فعلی، باعث شده است تا برخی افراد از قرار گرفتن در سطح دوم رشد اخلاقی(قراردادی) اجتناب کنند و تمایلی به پذیرفتن بسیاری از هنجارها و باید و نبایدهای جامعه نداشته باشند. بدین ترتیب این افراد در حالیکه هنوز معیارهای اخلاقی اندیشمندانه و ثابتی ندارند، بر اساس معیارهای شخصی متغییر، منفعت جویانه و به دلخواه خود عمل کنند.

این وضعیت نوعی آشفتگی و سردرگمی اخلاقی را در جامعه ما رقم زده است، به طوریکه افراد دیگر معیار مشخصی برای انجام عمل اخلاقی ندارند و به نوعی دچار تردید اخلاقی شده اند.

البته با نگاهی عمیق تر می توان این اوضاع را نوید بخش تمایل جامعه به گذر از سطوح پایین اخلاق و رسیدن به معیارهای اخلاقی سطح بالاتر و درونی تر دانست. تسهیل این امر با نگاه تیزبین مربیان و مصلحان جامعه و مخصوصا متولیان نهاد دین میسر می باشد. اگر  به افراد جامعه ژرف تر و والاتر نگریسته شود و آن ها را سزاوار برخورداری از اخلاقی درونی شده و متعالی به دور از وعده و وعیدهای خارجی دانست، این سیل تغییر هویت اخلاقی در جامعه به خوبی مدیریت خواهد شد. اما در صورتی که متولیان، همچنان افراد را تنها از این طریق متقاعد کنند که بخاطر ترس و پاداش و عقاب، به عمل اخلاقی مبادرت ورزند، این هرج و مرج اخلاقی ادامه خواهد داشت.