نوای ماه مهمانی؛از شجریان تا سامی یوسف

ماه رمضان به محض اینکه از راه می‌رسد، همه چیز حال و هوای دیگری پیدا می‌کند؛ از در و دیوارهای شهر گرفته تا فضای خانه‌ها و از همه مهم‌تر حال آدم‌ها. کمتر ایرانی‌ای وجود دارد که غروب روزهای ماه رمضان، توی خانه، پای سفره افطار یا موقع رد شدن از کوچه و خیابان، صدای "ربنا"‌ی استاد شجریان به گوشش برسد و منقلب نشود. این احساس شاید شادی باشد، شاید دلتنگی، شاید شرمساری... من آدم‌هایی را می‌شناسم که در تمام طول ماه رمضان با شنیدن هر یک از المان‌های صوتی ویژه این ایام بغض می‌کنند و حال و هوایشان عوض می‌شود.

نغمه‌های ماه رمضان جزو ماندگارترین و خاطره‌انگیزترین قطعات تاریخ موسیقی ما به شمار می‌آیند. در این نوشتار برخی از معروف‌ترین نواهای ویژه ماه مهمانی خدا را، که برای ایرانی‌ها خاطره انگیز است، بررسی و خالقان این آثار معرفی می‌شوند. برخی از این آواها یک قطعه موسیقایی به معنی ساخته شده با استفاده از آلات موسیقی نیستند، ولی بی‌شک به عنوان یک قطعه موسیقایی برخاسته از صوت الهی انسان، در شمار این لیست قرار می‌گیرند.

دعای سحر (عباس صالحی)

دعای سحر که مونس شبانه روزه‌داران است تا کنون با صدای مداحان و خواننده‌های بسیاری خوانده شده است. اما یکی از قدیمی‌ترین و دلنشین ترین آنها با صدای مرحوم عباس صالحی مداح معروف است. این دعا سحرگاهان ماه رمضان در دهه شصت و هفتاد از رادیو پخش می‌شد و بسیاری از مومنان با آن خاطره دارند.

ربنا (محمدرضا شجریان)

دعای ربنا یکی از آثار برجسته محمدرضا شجریان و شامل ۴ قسمت از آیات قرآن کریم است که همه با عبارت ربّنا آغاز می‌شوند. این اثر در تابستان سال ۱۳۵۸ بدون تکرار و یک بار برای همیشه ضبط شده و برای مدت ۳۰ سال، جزو برنامه‌های اصلی اداره رادیو و تلویزیون (سازمان صدا و سیما) در ماه مبارک رمضان بوده‌ است.

بنا به گفته محمدرضا شجریان، انگیزه اصلی وی از خواندن این دعا، تدریس آن به دو هنرجو بوده و این اثر در یکی از استودیوهای رادیو ضبط شده‌ است.

ربنا طبق سنت اجرایی این دعاها، روی دستگاه‌های قرآنی خوانده شده و از دستگاه رست یا راست شروع شده و در خاتمه به دستگاه عجم (شبیه به ماهور) مدلاسیون می‌شود. (نام عجم بر این دستگاه که یکی از دستگاه‌های هفت‌گانه قرآنی است، می‌تواند نشان دهنده عدم وجود چنین دستگاهی در الحان قدیم عربی باشد!) ربنا در نوار کاستی که محمدرضا شجریان با نام به یاد پدر ضبط کرده، منتشر شده‌ است.

در این اثر به خوبی می‌توان تاثیرات شیخ نصرالدین طوبار و شیخ طه‌الفشنی را مشاهده کرد. این اجرا تقریبا فاقد تحریر است و بجز چند نت، تماما بوسیلهٔ قلط و ویبراسیون اجرا شده‌است. ربنای شجریان از ابتدا، روی نت‌های "سی‌بمل" و سپس "دو" اوج می‌گیرد (روی خط حامل کلید سل) و در حوالی این نت‌ها گردش دارد و تا نت "می‌بمل" به بالاترین نت خود می‌رسد.

متن کامل آیه‌هایی که این دعاها از آنها استخراج شده در ادامه آمده‌اند. در ربنای شجریان، هر آیه از ابتدای ربنا تا آخر آیه خوانده می‌شود.

ربنای نخست:

﴿ربـنـا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً ۚ إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ﴾ (سورهٔ آل‌عمران-آیهٔ ۸)

باراِلها، دل‌های ما را به باطل میل مده پس از آنکه به حق هدایت فرمودی، و به ما از لطف خویش اجر کامل عطا فرما که همانا تویی بخشندهٔ بی‌منّت.

ربنای دوم:

﴿إِنَّهُ کَانَ فَرِیقٌ مِنْ عِبَادِی یَقُولُونَ ربـنـا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَأَنْتَ خَیْرُ الرَّاحِمِینَ﴾ (سورهٔ مؤمنون-آیهٔ ۱۰۹)

زیرا شمایید که چون طایفه‌ای از بندگان صالح من روی به من آورده و عرض می‌کردند باراِلها ما به تو ایمان آوردیم، تو از گناهان ما درگذر و در حق ما لطف و مهربانی فرما که تو بهترین مهربانان هستی.

ربنای سوم:

﴿إِذْ أَوَى الْفِتْیَةُ إِلَى الْکَهْفِ فَقَالُوا ربـنـا آتِنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً وَهَیِّئْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا رَشَدًا﴾ (سورهٔ کهف-آیهٔ ۱۰)

آنگاه که آن جوانان کهف (از بیم دشمن) در غار کوه پنهان شدند، از درگاه خدا خواستند: باراِلها تو در حق ما به لطف خاص خود رحمتی عطا فرما و بر ما وسیلهٔ رشد و هدایتی کامل مهیا ساز.

ربنای چهارم: ﴿وَلَمَّا بَرَزُوا لِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالُوا ربـنـا أَفْرِغْ عَلَیْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ﴾ (سورهٔ بقره-آیهٔ ۲۵۰)

چون آنها در میدان مبارزه جالوت و لشکریان او آمدند، از خدا خواستند که باراِلها به ما صبر و استواری بخش و ما را ثابت قدم دار و ما را بر شکست کافران یاری فرما

مثنوی افشاری (محمدرضا شجریان)

"این دهان بستی دهانی باز شد" که بیشتر با نام مثنوی افشاری شناخته می‌شود، آوازی است با صدای محمدرضا شجریان، در آواز افشاری، که به سفارش صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران برای ماه رمضان ساخته شد. ترانه‌های این اثر، از میان ترانه‌های دفتر اول، سوم و پنجم مثنوی مولانا انتخاب شده‌اند. نغمه مثنوی، به سبکی خاص در افشاری نواخته می‌شود که "مثنوی پیچ" هم نامیده می‌شود و علت آن چرخش‌های تحریری است که در ۴ نوبت در درآمد و فرود آواز صورت می‌گیرد.

جمله اول مثنوی افشاری – درآمد/ این دهان ب‍‍ستی دهان‍‍ی باز ش‍‍د/ تا خورن‍‍دهٔ لق‍‍مه‌های راز ش‍‍د
جمله دوم مثنوی افشاری-جامه‌دران/ لب فروب‍‍ند از طعام و از شراب/ سوی خوان آسمانی ک‍‍ن شتاب
جمله سوم مثنوی افشاری-عراق/ گر تو ای‍‍ن ان‍‍بان ز نان خالی کن‍‍ی/ پر ز گوهرهای اج‍‍لالی کن‍‍ی
جمله چهارم مثنوی افشاری-اوج عراق/ طفل جان از شیر شی‍‍طان باز ک‍‍ن/ بعد از آن‍‍ش با مل‍‍ک انباز ک‍‍ن
جمله پنجم مثنوی افشاری-درآمد/ چ‍‍ند خوردی چرب و شی‍‍ری‍‍ن از طعام/ امتحان ک‍‍ن چ‍‍ند روزی در صیام
جمله ششم مثنوی افشاری - جامه‌دران + فرود/ چ‍‍ند شب‌ها خواب را گ‍‍شت‍‍ی اسی‍‍ر/ یک شب‍‍ی بی‍‍دار ش‍‍و دول‍‍ت بگی‍‍ر

لحظه‌های عشق (سعید شهروز)

سعید شهروز خواننده‌ی با سابقه موسیقی پاپ کشور، به مناسبت ماه مبارک رمضان و به سفارش مرکز موسیقی صدا و سیما، قطعه‌ای به نام "لحظه‌های عشق" تولید کرد که"حسین غیاثی" ترانه‌ی این قطعه را سروده، "مهرداد نصرتی" ملودی‌اش را ساخته و "رامین عبدالهی" آن را تنظیم کرده است. "لحظه‌های عشق" اینطور شروع می شود:

بِهِت می رسم از همین فاصله/ می‌دونم نگو راه طولانیه/ می‌تونم تو این لحظه‌های عزیز/ کنار تو باشم تو هر ثانیه/ همیشه کسی که دلش روشنه/ حواسش به دوری رویاش نیست/ با قلبم میام سمت آرامشت/ یه عاشق که تکیَه ش به پاهاش نیست/ از این زندگی چی بخوام غیر تو/ کنار منی این شب روشنو/ بزرگی مثِ آرزوهای من/ به هر چی بخوام می رسونی منو...

Healing (سامی یوسف)

سامی یوسف ترانه‌ای زیبا به نام شفا healing را به مناسبت ماه رمضان خوانده که این ترانه به 2 زبان انگلیسی - عربی و تلفیقی از ملودی غربی و شرقی ساخته شده است. سامی یوسف در این ترانه از ابعاد وسیع‌تر اصطلاح "شفا" استفاده کرده است. درون مایه اصلی شعر heal and you will be healed به معنی "شفا دهید تا شفا یابید" است. اینکه به قول خود سامی شفا می‌تواند یک مهربانی ساده یا چیزی شبیه این باشد، یا تبسمی که می‌تواند یک زندگی را تغییر دهد.

سامی یوسف در مورد این کار در وبلاگ رسمی خود نوشته: در سال ۲۰۰۶، وقتی که برای یک کنسرت در جده (عربستان سعودی) بودم، افتخار دیداری را با دکتر ولید فتیح، مدیر عامل IMC (مرکز پزشکی بین المللی) داشتم. جلسه خوبی بود، اما نه به اندازه زمانی که ما مجدداً امسال دیداری را از IMC داشتیم، که زیبایی واقعی و اهمیت چیزی را که می‌خواستیم آغاز کنیم را فهمیدم . پرو‍‍‍‍ژه بسیار پسندیده‌ای بود، که تصمیم به ساختن آن بصورت دسترسی با دانلود رایگان گرفتیم. مفهوم ” شفا دهید تا شفا یابید” نه تنها مرا به سمت این پروژه کشاند، بلکه مرا کاملا مجذوب کرد. این ایده که شفا لزوما در بیمارستان و به واسطه روش‌های سنتی یا قواعد مرسوم انجام نمی‌گیرد، بلکه "یک خنده می‌تواند زندگی‌ای را تغییر دهد". "شفا" می‌تواند حتی یک محبت کوچک یا یک خنده ساده باشد. این یک ابتکار بزرگ است و من مفتخرم که بخشی از آن باشم.

می‌شه خدا رو حس کرد (احسان خواجه امیری)

این آهنگ مربوط به تیتراژ سریالی به نام "میوه ممنوعه" است که شعر آن را افشین یداللهی سروده و خود احسان آهنگسازی‌اش را برعهده داشته است.

"میوه ممنوعه" به توصیف کارگردانش حسن فتحی راوی آدم‌های خاکستری است. آدم‌هایی که این بار در قلب یک داستان به محک آزمایش گذاشته می‌شوند تا درجه ایمان هر کدام برای خودشان رقم بخورد. داستان آدم‌هایی است که ما اعتقادات‌شان را کاملا تائید می‌کنیم ولی همین آدم‌ها در مقطعی از زندگی دچار سردرگمی شده‌اند.

می‌شه خدا رو حس کرد تو لحظه‌های ساده/ تو اضطراب ِ عشق ‌وگناه ِ بی‌اراده/ بی عشق عمر ِ آدم بی اعتقاد میره/ هفتاد سال عبادت یک شب به باد میره/ وقتی که عشق آخر تصمیمش‌و بگیره/ کاری نداره زوده یا حتی خیلی دیره/ ترسیده بودم از عشق عاشق‌تر از همیشه/ هر چی محال میشد با عشق داره میشه...

نیاز (محمد علیزاده)

"محمد علیزاده"، خواننده آلبوم سورپرایز، این آهنگ را برای تیتراژ برنامه "جشن رمضان" خواند. این برنامه در ماه مبارک رمضان، هر شب از شبکه تهران پخش می‌شد. "مجید صالحی" ترانه را سروده، "بهنام کریمی" و "احسان نی زن" آهنگسازی قطعه را به عهده داشته‌اند و "سعید زمانی" نیز آن را تنظیم کرده است. "بهروز صفاریان" ناظر ضبط این قطعه بوده است.

برای من که لبریز تو موندم/ به پات افتادنم عین نمازه/ یه وقتی جونمو از من بخواه که/ فقط دستم به سمت تو درازه/ همه حرفامو گفتم تا ببینی/ یه روزم درد تکراری ندارم/ تو تسکین تموم دردهامی/ به جز تو با کسی کاری ندارم/ تصور می کنم هر شب به یادت/ هوایی می‌شم و تا ماه می رم/ قدم هامو بلندتر می کنم چون/ درست دارم کنارت راه می رم...

هوایی رو که تو نفس می‌کشی (فرزاد فرزین)

"ماه عسل" نام برنامه‌ای ویژه ماه رمضان است که طی سال‌های اخیر از شبکه پخش شده است. این آهنگ برای تیتراژ ماه عسل در سال 92 ساخته شده که خود فرزاد فرزین آهنگسازی آن را برعهده داشته و مهران خلیلی آن را تنظیم کرده است.

هوایی رو که تو نفس می‌کشی/ دارم راه میرم بغل می‌کنم/ تو با من بمون تا ته این سفر/ من این ماه و ماه عسل می‌کنم/ نشستم هواتو نفس می‌کشم/ یه چند وقتیه حال من بهتره/ دارم راه می‌افتم ببینم تهش/ منو این هوا تا کجا می‌بره

همه زندگیمو بگیری ازم/ بازم پای عشق تو وا می‌ایستم/ یه آدم تو دنیا نشونم بده/ بتونه بگه عاشقت نیستم/ همه عمر من سجده کردم به تو/ من از حسرت غیر تو خالی ام/ هنوز هم زمان پرستیدنه/ برام هیچ فرقی نداره کی ام

 سازش (مهدی یراحی)

این آهنگ تیتراژ انتهایی برنامه "ماه عسل" در سال 92 بود. شعر از روزبه بمانی و آهنگ از مهدی یراحی است.

هر جور میتونی بمون من با تو سازش می‌کنم/ هر بار می‌گفتم نرو این‌بار خواهش می‌کنم/ با زخم تنهاتر شدن محتاج تسکینم نکن/ تنهاتر از من نیستی تنهاتر از اینم نکن/ با گریه‌های هر شبم دنبال مرهم نیستم/ اینبار بشکن بغضمو فکر غرورم نیستم

گریه در ماه (بنیامین بهادری)

این آهنگ تیتراژ برنامه "ماه عسل" ویژه شب‌های قدر در سال 91 بود. ترانه سرا سید فرید احمدی و ملودی از بنیامین است. تنظیم آن را نیما وارسته، فرشاد فارسیان و علی منصوری بر عهده داشته‌اند.

یکی از این آدما یه شب دعاش می‌گیره/ یکی از از همین شبایی که شب تقدیره/ یه دل شکسته یک گوشه ی این شهر صداش/ می‌رسه تا آسمون آه چه دامن گیره/ غروبا چه حالی داره، این فضا چه حالی داره/ که برای گریه کردن، یه هوای عالی داره/ غروبا ببین هوا رو، گریه های بی صدارو/ این همه دستایی که منتظر بارونه/ یکی اون بالا نشسته که خودش می دونه/ می دونه کاریه که فقط خودش می تونه/ دستای خالی رو خالی بر نمی گردونه