برنامه «زاویه» به منزله یک دگرمکان

صدای ایران؛ محسن سلگی:

برنامه زاویه چهارشنبه (۱۷ شهریور ماه) با حضور دکترعبدالله صلواتی (مجری برنامه)، احمد راهدار(رییس موسسه فتوح اندیشه)، علی الهی خراسانی، مسعود کوثری و حمیدرضا نوربخش(مدیرعامل خانه موسیقی) ضرب‌آهنگی متفاوت و متکثر از مناظره را مقابل دیده نهاده و توانست به روشن شدن پاره ای مسائل در خصوص لغو کنسرت‌ها به ویژه در استان خراسان  کمک کند. 

این برنامه توانست یک دگرمکان و یک دگرزمان را در خصوص مسأله ی پرحاشیه لغو کنسرت ها به نمایش بگذارد. فراسوی این، صِرف پرداختن به موضوع لغو کنسرتها که این‌چنین با حساسیت های زیادی همراه بوده است، ستودنی است.

حال باید دید چرا برنامه زاویه را یک دگرمکان و دگرزمان خواندم. در پاسخ به این چرایی و تعلیل پرسش، می بایستی به مفهوم هتروتوپیا یا دگرمکان از نگاه میشل فوکو بپردازم.

از نگاه فوكو، هتروتوپیا یا دگرمکان، پادمكانی است نامعمول که البته در پیوند با مكانهای عادی است. در جامعه جدید، با شكل گیری انواع هتروتوپیا و شبکه ای شدن جهان که مصداق مبرز آن را فضای مجازی نمایندگی می کند، دگرمکان ها بیش از هر زمانی فرصت ظهور می یابند. دگرمکان هایی که با استحاله ی وضعیتِ درختی بودن یا عمودی بودن، به سمت افقی شدن و مردمی شدن پیش می روند.

با اتخاد رویکرد فوکو به تقسیم مکان ها، می توان برنامه زاویه و آنچه را در مناظره موسیقی رخ داد، به منزله ی یک دگرمکان و یک دگرزمان یا هتروتوپیک شدن صداو سیما نشان داد. همچنانکه که فوکو سینما را یک هتروتوپیا می داند، می توان یک برنامه تلویزیونی مانند زاویه را با تمام آیتمهایی که در آن وجود دارد، هتروتوپیا خواند؛ از بیطرفی سرمقاله تا پلی بک ها تا بیطرفی مجری و اینکه به خوبی از عهده ی اپوخه کردن یا بین الهلالین گذاشتن نظرات شخصی خود برمی آید. 

این برنامه به منزله برنامه ای منحصربفرد که توانسته مصداق انعکاس صداها و چندصدایی بودن باشد، برخلاف برنامه ی اتوپوپیک که تک صدایی هستند، الگویی شایسته و جذاب از مناظره را مقابل دیده نهاد که به جای دوصدایی بودن، شاهد چندصدایی بودیم که حضور چهارنفر در مناظره، از عوامل این چندصدایی بود.

لازم به توضیح بیشتر است که فوکو، مکان را به سه بخش اتوپیا (لامکان)، مکان واقعی، و هتروتوپیا (دگرمکان) تقسیم می کند. وی هتروتوپیاها یا دگرمکانها را عرصه هایی معرفی می‌کند که میانه ی مکانهای واقعی(دیدنی) و اتوپیاها (آرمانی و آرزوشده) هستند. 

علاوه بر این ها، هتروتوپیا در سینما نیز مصداق پیدا می کند. هتروتوپیا در سینما شامل فیلمهایی می شود که فضایی خاص یا حوادثی منحصربفرد و به دور از کلیشه را به نمایش می گذارند. به همین منوال، برنامه زاویه، برنامه ی منحصربفرد و دور از استریوتایپ یا کلیشه بود که بازتاب منحصربفردی هم داشت و بحث های دامنه داری در خصوص آن در متن جامعه درگرفته است.