هنر معرق: رقص روی چوب

صدای ایران؛ محمد امرایی؛ هنر معرق از دیرباز تاکنون فارغ از وجه هنری نقش عمده ای در معرفی جلوه های مختلف فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جوامع و اقوام مختلف ایفا کرده است.

صنایع دستی یکی از قدیمی ترین و پر پیشینه ترین فعالیت های بشری است که در مراحل مختلف تکامل اقتصادی تأمین کننده بسیاری از احتیاجات بشر بوده و هنر معرق یکی از شاخه های صنایع دستی بشمار می رود.

بنا به استناد گروهی از پژوهشگران هنر معرق کاری زادگاهش کشورهای هند، چین و مصر بوده اما از روزگاران خیلی دور به ایران راه یافته و هنرمندان و صنعتگران ایرانی تکمیل کننده و گسترش دهنده آن بوده اند.

تاریخ پیدایش این هنر به درستی مشخص نیست اما کلمه معرق از اواخر دوره ی ایلخانان و بعد از آن از دوره ی تیموریان که ابداع کننده کاشی معرق بوده اند به آن هنر اطلاق شده بود و بعدها با الهام از کاشی معرق، معرق چوب هم پدید آمده است.

قدیمی ترین نمونه اثر چوبی، در کاوش های باستانی شهر سوخته زابل به دست آمده که یک قطعه شانه چوبی که به شیوه جایگزین نقوش هندسی و گره را بر آن حک کرده اند و قدمت آن به هزاره پنجم قبل از میلاد می رسد. گروهی که معتقدند معرق از کشورهای دیگر وارد ایران شده، تفسیر این کاوش را اینگونه اظهار داشتند که این شانه متعلق به مسافرینی بوده که از این شهر گذر کرده اند، اما تحقیقات روی نقوش این شانه، روشن کرد که طرح ها کاملا ایرانی است. بر این اساس می توان به این نظریه رسید که ایران پایه گذار هنر معرق کاری بوده است.

از دیگر آثار به جای مانده می توان به نوعی معرق جایگزین با طرح های ساده هندسی که متعلق به دوران میانی اسلام بین قرن پنجم تا دهم ه.ش می باشد، اشاره نمود. دو نمونه موجود از این دوران به شرح زیر است.

رحلی چوبی متعلق به قرن 8 هجری شمسی که در موزه مترو پولیتن نگهداری می شود و دارای شبکه کاری، کنده کاری و معرق جایگزین می باشد.

در گور امیر سمرقند، مربوط به قرن 9 هجری شمسی که در موزه آرمیتاژ نگهداری می شود و دارای کنده کاری و معرق جایگزین و معرق نازک کاری به همراه عاج استخوان می باشد.

آثار به جای مانده از دوران صفویه که با الهام از نقوش و فرهنگ ایرانی ساخته شده اند.

تابلوی متعلق به استاد احمد رعنا که در سال 1313 ه.ش ساخته شده است با استفاده از مغار به روش ابتدایی معرق کاری شده است که میتوان گفت به سبک معرق جایگزین که اولین سبک معرق چوب به حساب می آید.

هنر معرق کاری، ترسیم نگاره ها و نقش های سنتی بر روی زمینه ی چوبی و خالی کردن داخل خطوط نگاره ها و پرکردن فضای خالی شده به وسیله ی قطعات آماده شده ی چوبی، فلزات، صدفی را معرق می گویند.

هنر معرق عبارت از هنری است که برای آراستن و تزیین سطح چوب بکار می رود.

هنر معرق در معنای کلام، اصولا هر چیز رگه دار را " معرق " می گویند ولی در مفهوم خاص، در این نوع به خصوص باید گفت هنر ایجاد نقش ها و طرح های زیبایی است که از دوربری و تلفیق چوب های رنگی روی زمینه ای از چوب یا پلی استر سیاه شکل می گیرد.

هنر معرق در فرهنگ فارسی عمید، در فارسی نوعی از کاشی را هم می گویند که از تکه های ریز ریز با شکل گوناگون ساخته می شود معنی شده.

در فرهنگ فارسی معین،اینگونه بیان شده که اول ساختن کاشی های معرق، دوم نوعی کار با چوب از صنایع دستی که در آن یک طرح یا نقش را با کنار هم چسباندن قطعات بریده شده چوب پیاده می کنند.

در فرهنگ کوچک سخن، اینگونه معنی شده که از صنایع دستی که در آن قطعه های کوچک کاشی، چوب، فلز و مانند آنها را بر اساس طرح و نقشه قبلی، در کنار هم روی یک سطح می چسبانند.

مواد مورد استفاده در هنر معرق، عمدتا بیشترین کاربرد در میان همه ی آنها چوب دارد که مواد دیگر شامل انواع چسبها، جلا دهنده ها، لایه های پوششی، پلی استر ، پودرهای رنگی و غیره می باشد.

بیشترین چوب های مورد استفاده شامل گردو، نارنج، عناب، گلابی، سنجد، انجیلی، راش، توسکا، افرا، اقاقیا، ممرز، کرات، شمشاد، چنار، عرعر، زرشک، بلوط، خرمالو، آزاد، سرخدار، زبان گنجشک، کیکم، پسته، زیتون، گیلاس، زردآلو، نارون، ملچ، بادام، پرتقال، آبنوس، فوفل، آکاژو از رایج ترین چوب های مورد استفاده هنرمندان امروزی معرق کار می باشند.

و ابزارهای مورد استفاده که شامل کمان اره مویی، تیغ اره مویی، مشتی، چکش، کاردک و لیسه، تیزک، میخکش، میخ سایه، پیشکار، میزکار، سوهان، گیره، پیچ دستی، تخته سمباده، انواع سمباده ها، کاتر، دریل برقی و دستی، مته، گونیا، دستگاه اره فلکه، دستگاه ماشین پوست، دستگاه پولیش، دستگاه سمباده لرزان، اره چکشی، پمپ باد، پیستوله، کمپرسور و قلم موها و غیره می باشد.

از اساتید بنام هنر معرق می توان به استاد احمد رعنا، استاد عباس شهمیرزادی، استاد احمد امامی، استاد پرویز زابلی، استاد علی و خلیل امامی، استاد سید کمال میرطیبی و استاد فرهیخته محمد طاهر امامی اشاره کرد.