فرسایش اخلاق در دولت‌های نهم و دهم

موج دوم پیمایش سرمایه اجتماعی که با احیای «شورای اجتماعی کشور» در دولت یازدهم ممکن شد و دکتر «غلامرضا غفاری»، جامعه شناس آن را انجام داده نشان می دهد ارزش های اخلاقی چون «صداقت»، «امانتداری» و «درستکاری» با افت و فرسایش مواجه بوده است.

به گزارش صدای ایران و به نقل از خبرآنلاین، دکتر «غلامرضا غفاری» عضو هیئت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران و مجری طرح ملی پیمایش سرمایه اجتماعی می گوید: « در ارزش های اخلاقی می بینیم که پنداشت مردم تا چه اندازه در مواردی چون «صداقت»، «امانتداری» و «درستکاری» با افت و فرسایش مواجه بوده است.»

این جامعه شناس 51 ساله که بر موضوعات «توسعه» و «سرمایه اجتماعی» متمرکز بوده تاکنون دوبار پیمایش سرمایه اجتماعی را در کشور انجام داده است که نتایج موج نخست این سنجش در سال 1384 و در دولت محمود احمدی نژاد مسکوت گذاشته شد. با تنزل مقام جایگاه شورای اجتماعی کشور به مرکز اجتماعی وزارت کشور در دولت نهم و دهم عملا برنامه سنجش سرمایه اجتماعی متوقف ماند تا کلید «حسن روحانی» این شورا را از حبس بیرون کشید و پس از بررسی نتایج موج نخست پیمایش سرمایه اجتماعی مقرر شد این پیمایش دوباره انجام گیرد. دکتر غفاری در مقایسه داده های این دو پیمایش توضیح می دهد: «در سطح میانی و به ویژه سطح خرد ارزش های اخلاقی با افت زیادی مواجه بوده است».

سنجش سرمایه اجتماعی از چه زمانی در کشور مطرح شد و اساسا این کار چه فایده و مزیتی برای سیاستگذاری های کلان و برنامه نویسی های میان مدت کشور ما دارد؟

همان طور که می دانید بحث سیاستگذاری در حوزه مسائل اجتماعی در سال های 1379- 1380 در وزارت کشور قوت گرفته بود و تشکیل شورای اجتماعی کشور نیز در سال 1380 در وزارت کشور مصوب و در سال 1381 فعال شد. در همین زمان که توجه به بحث های اجتماعی قوت داشت در برنامه پنج ساله چهارم توسعه پیش بینی شد که هر سال دولت، سرمایه اجتماعی را مورد سنجش قرار دهد و براساس نتایج حاصل از سنجش نسبت به عوامل قوام و حفظ آن برنامه ریزی و سیاستگذاری مناسب کند. در همین مقطع یعنی در سال 1382 انجام پیمایش ملی سرمایه اجتماعی مطرح شد و در سال 1384 در 30 شهر مرکز استان در آن زمان انجام گرفت. شهرهای مورد مطالعه در این سنجش مراکز استان ها بودند و هرچند ماحصل این پیمایش به دولت ارائه شد اما مسئولان وقت در دولت نهم خیلی نسبت به این موضوع توجهی نکردند و به آن ورود پیدا نکردند. این سکوت نسبت به نتایج پیمایش سرمایه اجتماعی ادامه یافت تا دولت یازدهم برسر کار آمد و شورای اجتماعی کشور که به مرکز اجتماعی وزارت کشور تقلیل جایگاه یافته بود دوباره احیا شد. در نخستین جلسه های شورای اجتماعی کشور در سال 1392 گزارشی از پیمایش سال 1384 ارائه شد و مقرر شد این پیمایش دوباره صورت بگیرد. طبیعی است با توجه به تغییرات و تحولاتی که در فاصله این یک دهه جامعه داشته است تغییراتی در سرمایه اجتماعی دیده می شود.

چه تغییراتی را در مقایسه بین پیمایش سرمایه اجتماعی در سال 1384 و همین طرح ملی در سال 1393 می بینید؟ اساسا وضعیت سرمایه اجتماعی در فاصله سال های 1384 تا 1393 چه تغییراتی کرده است ؟

تغییرات در جاهایی ملموس و محسوس نیست ولی در بخش هایی وقتی روند سرمایه اجتماعی را در دو پیمایش 84 و 93 مقایسه می کنیم می بینیم برخی نهادهای سرمایه اجتماعی دچار فرسایش شده اند. آنچه مایه امیدواری است اینکه نهادهایی که از آن به عنوان نهادهای اصلی جامعه تلقی می شود هرچند در آن هم شاهد فرسایش هستیم اما همچنان پتانسیل لازم برای حفظ سرمایه اجتماعی را دارند. نهادهایی مثل «خانواده»، «مراکز آموزش عالی» و «دین» هرچند افت و فرسایش داشته اند اما داده های پیمایش ما در سال 1393 نشان می دهد این سه نهاد برای احیای سرمایه اجتماعی پتانسیل لازم را دارند. ولی به طور مشخص به نظر می رسد ارزش های اخلاقی و پنداشت مردم از ارزش های اخلاقی وضعیت مثبتی ندارد و در این بخش با کاهش سرمایه اجتماعی مواجه هستیم.

در فاصله دو پیمایش صورت گرفته در سنجش سرمایه اجتماعی اتفاقات مهمی در اقتصاد ایران رخ داده که معیارهای مردم را تحث تاثیر قرار داده است. در همین مدت موضوع فساد به شدت در بحث های مردم پررنگ شده است. با توجه به این دو سنجش ملی می توانید بگویید کدام ارزش های اخلاقی بیشتر آسیب دیده اند؟ یا برای کدام ارزش های اخلاقی بیشتر باید توجه و برنامه احیای درنظر گرفت؟

اتفاقا یکی از پنداشت های مردم نسبت به همین موضوعی است که شما اشاره کردید. تصور و پنداشتی که دربین مردم نسبت به فساد در جامعه وجود دارد خیلی بالاست. درست است که داده های علمی ما هم جاهایی این تفاوت را نشان می دهد ولی این تصور و ذهنیتی که مردم و آحاد ملت نسبت به دیگر عرصه ها دارند و روی قضاوت هایشان تاثیر می گذارد مطرح است و از این حیث ما با یک افت مواجه هستیم. بنابراین می توان گفت ما در ارزش های اخلاقی می بینیم که پنداشت مردم تا چه اندازه در مواردی چون «صداقت»، «امانتداری» و «درستکاری» با افت و فرسایش مواجه بوده است. این داده ها خیلی نمی تواند مثبت تلقی شوند.

راهکاری هم برای آنچه دچار فرسایش شده دارید؟ یعنی با توجه به آنچه در سال 1384 از کار شما به دست آمده بود و اینک آنچه در سال 1393 حاصل شده نقاطی مشخص شده که به راهکارهایی عملیاتی نیاز دارد. این راهکارها چه چیزهایی هستند؟

قطعا راهکارهایی برای حفظ و ارتقاء سرمایه اجتماعی هست که باید در سطوح میانی و کلان کشور اعتنای بیشتری به نتایج این پیمایش ها صورت بگیرد. عملکردی که نهادها در تولید سرمایه اجتماعی دارند و در ذیل «شفافیت» و «پاسخگویی» صورت می گیرد و همچنین پنداشتی که نسبت به «عدالت» وجود دارد اینها سهم بسیار مهمی در حفظ و تقویت سرمایه اجتماعی دارد.

شما در پیمایش سرمایه اجتماعی در سال 1393 کار سنجش را به روستاها نیز گسترش دادید؟

در پیمایشی که سال 1384 صورت گرفت فقط مراکز استان ها مورد بررسی قرار گرفته بودند اما 14هزار پرسشنامه در پیمایش سال 1393 علاوه بر مراکز استان ها و یک یا دو شهر مطرح آن استان در روستاهایی که در تناظر با این شهرها قرار داشتند نیز توزیع شد. پیمایش سال 1393 به نوعی هم بخش شهری سرمایه اجتماعی و هم بخش روستایی آن مورد بررسی قرار گرفت.

آیا وضع سرمایه اجتماعی در روستاها نیز با فرسایش و افت مواجه بوده است ؟

روستاها در قیاس با مسائل شهری وضع بهتری دارند. اما از آنجایی که در پیمایش قبلی از بخش روستایی داده هایی به دست نیاورده بودیم الان امکان قیاس آن ممکن نیست. ولی مقایسه بخش شهری با دوره قبلی پیمایش ممکن است و به خوبی تغییر را ملموس و نمایان کرده است.

اگر بخواهید به طور ملموس تر بگویید مقایسه پیمایش سرمایه اجتماعی صورت گرفته در دو سال 1384 و 1394 چه چیزی را پررنگتر می کند به چه موردی اشاره می کنید؟

در سطح میانی و به ویژه خرد ارزش های اخلاقی با افت زیادی مواجه بوده است .

همان طور که می دانید در فاصله این دو پیمایش اتفاقات مهمی در کشور تصمیم گیری شده است. از جمله هدفمندسازی یارانه ها که از آن به «جراحی بزرگ اقتصادی کشور» یاد می کردند و برخلاف قانونی که وضع شد و باید ابتدا به بخش های صنعت و تولید یارانه می پرداختند ابتدا به مردم یارانه نقدی 45هزارتومانی پرداختند. این تصمیم و آثار آن در پیمایش سرمایه اجتماعی سنجیده شده است ؟

پیمایش ما تا این حد به تاثیر مسائل و عوامل مختلف به صورت ریز ورود پیدا نکرده است و در مورد پرداخت یارانه ها نیز بررسی نداشته است. اینکه پرداخت یارانه نقدی در تبیین سرمایه اجتماعی چه نقشی داشته مورد بررسی واقع نشده است و میزان تاثیرگذاری آن چه در جهت منفی و چه در جهت مثبت ارزیابی نشده است.

اما گویا اساتید و متخصصانی در حال استخراج تحلیل هایی نظیر «سرمایه اجتماعی و تورم» یا «سرمایه اجتماعی و شوراها» هستند.

کاری که انجام شده مستعد تحلیل های ثانویه است. اقدام دیگری که شورای اجتماعی کشور آن را ممکن کرده است اینکه تحلیل های ثانویه دیگری قرار است برپایه داده های این پیمایش صورت بگیرد. به عبارت دیگر شورای اجتماعی کشور این بستر را فراهم کرده تا اشخاصی که صاحب اثر بودند و در زمینه سرمایه اجتماعی کار کرده بودند بتوانند بر پایه داده های اولیه به صورت موضوعی و مشخص روی زمینه های دیگری از سرمایه اجتماعی کار کنند.

در مورد زنان و سرمایه اجتماعی در پیمایشی که انجام داده اید اطلاعاتی به دست آورده اید؟ وضعیت سرمایه اجتماعی در بین زنان و مردان یا هر بررسی دیگری برپایه جنسیت؟

جهت گیری خاصی به مسائل زنان در سرمایه اجتماعی نداشتیم. اما بالتبع جامعه تحت پوشش ما برای این پیمایش هم زنان و هم مردان را شامل می شد اما ما هنوز فرصت نکرده ایم مقایسه ای انجام دهیم که در آن به بررسی وضعیت سرمایه اجتماعی در میان زنان و مردان به طور مجزا بپردازیم.

شما تجربه اجرای پیمایش مربوط به سرمایه اجتماعی در سال 1384 را داشتید که نتایج آن در دولت نهم و دهم مسکوت گذاشته شد و عملا به آن توجهی نشد و در تصمیم سازی ها و تصمیم گیری های کلان نیز لحاظ نشد. حال با توجه به فرهنگ حاکم بر جامعه ما و نگرانی از جامعه کوتاه مدت در ایران بیم آن می رود که با پایان عمر دولتها امری متوقف شود. اینک که در سال پایانی دولت یازدهم هستیم اگر شرایطی رقم بخورد و بار دیگر فعالیتی که شما انجامش دادید متوقف شده و به حاشیه برود چه باید کرد؟ به نظرتان برای این نگرانی چه باید کرد؟

ان شاالله چنین نشود. تجربه نشان داده و ما وقتی به تجربه دیگر جوامعی که دستشان در مسائل اجتماعی پرتر هست نگاه می کنیم می بینیم آنهایی توانسته اند هزینه آسیب های اجتماعی را کاهش دهند و سیاستگذاری اجتماعی بهتری انجام داده و راه حل پیدا کنند که به صورت منظم و مرتب پیمایش های اجتماعی خودشان را انجام داده اند و علاوه بر این دست تحلیلگران و صاحب نظران را در تحقیق و پژوهش بازگذاشته اند. به هر حال برای سنجش مدیریت کلان در یک دوره هنجارها و شیوه های مختلفی هست که می توان به قضاوت و داوری رسید که مدیریت کلان در آن دوره تا چه حد خوب عمل کرده است اما یکی از همین شیوه های سنجش مدیریت کلان نتایج پیمایش های مربوط به سرمایه اجتماعی است که براساس آن می توان دید چه آثار و عواقبی حاصل از سیاستگذاری های نادرست بر جامعه تحمیل شده است. به عبارت دیگر پیمایش سرمایه اجتماعی نشان می دهد سیاست های قبلی ما چه آثار و تبعاتی داشته است و این پیمایش ها هم صلاح جامعه است و هم دولت ها و حکومت ها متوجه می شوند چه کاری باید انجام دهند.