تاملی در باب فیلم «آبی گرم‌ترین رنگ است»

صدای ایران؛ محمد معارفی: ساخته عبدالطیف کشیش، کارگردان الجزایری، به نام «آبی گرم ترین رنگ است» توانست در جشنواره کن، فیلم اصغر فرهادی «گذشته» را شکست دهد. حتی برای من که توانایی نقد تکنیکی فیلم را ندارم هم این قضاوت عادلانه به نظر آمد. می توانم بگویم «آبی» برایِ من فیلمی «ترسناک» است. ترس از این که در حصار این فیلم چنان محصور شده ام که اندیشیدن به فوق آن در این ژانر خیلی سخت می نماید. خصوصا می توانم ادعا کنم که پایان «باز» این فیلم را بهترین پایانی می دانم که تا کنون در فیلمی دیده ام و درباره بازی نقش «ادل» فقط می توانم بگویم که هنرپیشه نقش اول، آن نقش را «زندگی» کرده است. اصلا نمی توانم فکر کنم که ادل دارد نقشی را «بازی» می کند. همه ی حیرانی ها، پریشانی ها، غم ها و گریه هایِ او من را وادار می کند که باور کنم او دارد «زندگی» می کند. 

می توانم ادعا کنم که «آبی» تمام انتظارات من از ژانر رئال را بر می آورد. درست به همین دلیل است که از این فیلم می ترسم. چرا که آنقدر این فیلم در این ژانر موفق به نظرم می رسد که می ترسم هر فیلمی دیگر در این ژانر را با آن مقایسه کنم. «آبی» موسیقی متن ندارد. تقریبا هر موسیقی که در فیلم پخش می شود، می توان دید که در خود فیلم، در متن اثر جریان دارد. لرزش هایِ دوربین، نگاه هایِ حیران و جست و جوگر و  صحنه هایِ رومانتیک آن، این فیلم را به اثری جاودانه تبدیل می کند. 

عنوان فیلم یک تناقض است: «آبی گرم ترین رنگ است». اما فکر می کنم شهودا آبی رنگی سرد است. چرا این عنوان برای این فیلم انتخاب شده است؟ موهایِ اما در ابتدای آشنایی او با ادل آبی است. در صحنه آخر این فیلم ادل با لباسی آبی به دیدار اما می آید و روی بوم، آنجا تصویر ادل به ابدیت گره خورده است، رنگ آبی پاشیده شده است. جالب است که در این صحنه آخر، دیگر موهایِ اما آبی نیست. من تلاش می کنم بفهمم رنگ آبی در این فیلم نماد چیست. 

فیلم از کلاس هایِ درس ادبیات ادل شروع می شود. در حقیقت این کلاس ها، تفسیر خود فیلم هستند. کارگردان در این کلاس ها به بیننده سرنخ هایی می دهد که در فیلم بارها و بارها تکرار می شوند. اینکه «تراژدی به ابدیت مربوط است»، اینکه «کوچک نمی تواند انتخاب کند». اینکه سعیده قرار است چنان بخشی از کتاب را بخواند که گویی دارد «داستان خود را می گوید»، اینکه مشکل آب «گناهی طبیعی دارد» و «جذابیت برایش طبیعی است» و مهم تر از همه اینکه «تراژدی گریزناپذیر است». همه و همه در فیلم تکرار می شوند.

 

یکی از تفکیک هایِ این فیلم «مرد» در مقابل «زن» است و دیگری «کوچک» در مقابل «بزرگ». واضح است که اما شخصیتی مردانه masculine دارد و ادل شخصیتی زنانه feminine . در این شکی ندارم که «مرد» و «زن» کاملا متفاوت با «مذکر» و «مونت» یا «نر» و «ماده» است. در عین اینکه ادل و اما هر دو مونث هستند، یکی مرد است و دیگری زن. دیگری تفکیک میان «کوچک» و «بزرگ» است. «کوچک» آن است که نمی تواند انتخاب کند. آن است که بزرگی انتخاب کردن و شکل دادن خود و هستی خود را ندارد. عجیب نیست که اما به فلسفه سارتر علاقه دارد. ذات خود را بر هستی خود مقدم می داند و به درستی می داند کیست. 

ادل به طور اتفاقی با اما مواجه می شود. نگاهی بین آنها رد و بدل می شود که فقط توصیف آن را می توان در اولین کلاس ادبیات ادل پیدا کرد. در عین اینکه تمام بعد از ظهر را با دوستی مذکر سپری می کند، شب به یاد اما می افتد. در صحنه هایِ رمانتیک «آبی» ادل «درگیر» با دوست مذکر خود نیست. به قول خود فقط وانمود می کند. عجیب نیست که رابطه آن دو بسیار ناپایدار است. ادل می داند که نمی خواهد با او باشد. مطمئن نیستیم که ادل در واقع چه می خواهد. او در لحظه درگیری پیدا می کند. دیگران در گیر او می شوند. این گناه ذاتی اوست که در عین زلالی چون آب، گناهی طبیعی دارد: «جاذبه».

از همان آغاز این رابطه ادل از پذیرفتن هویت جدید خود سر وا می زند. در مدرسه با دوستانش درگیر می شود. از اینکه به پدر و مادرش هویت خود و همراهش را اعلام کند واهمه دارد. عجیب نیست که بزرگترین رانه ادل «ترس» است. این برای شخصیت کودکانه ادل عجیب نیست. اما اما براحتی هویت خود را اعلام می کند. به پدر و مادرش می گوید، در بین دوستان و آثار هنری اش از آنها سخن می گوید. وی انتخاب می کند که چه باشد و از آنچه هست خجلت نمی کشد. در این میان در میان جشن ها و میهمانی ها، ادل دیگران را به خود جذب می کند و این گناه ذاتی اوست. جالب این است که ما در فیلم حتی رفتارهایِ گناه آلوده ادل را هم معصومانه می بینیم. 

صحنه هایِ رمانتیک این فیلم، گرچه قدری صریح به نظر می رسند، اما کارکتر «بزرگ» و «مردانه» اما و در عین حال کاراکتر «کوچک» و «زنانه» ادل را نشان می دهند. در همین صحنه ها می بینیم که ادل به اما پناه می برد. از او یاوری می خواهد، به او تکیه می کند. عده ای از منتقدان «آبی» معقتدند که «آبی» فیلمی علیه گرایش هایِ همجنس گروانه است. به گمان من این تفسیر از این فیلم اشتباه است. گرچه در مصاحبه ای خود کشیش هم چنین موضعی در مورد فیلمش گرفت، دلیلی نیست که او بهترین مفسر اثر عظیم اش «آبی» باشد. 

می رسیم که به وقوع تراژدی گریزناپذیر. شخصیت کوچک ادل، نمی تواند کاملا متعهد باشد. وی نمی تواند در مقابل رانه هایِ لحظه ای مقاومت کند. درست مثل آب سیال است و به همین شکل درگیر رابطه ای با همکارش می شود. در خلال این دوستی، روابط رمانتیکی میان آندو شکل می گیرد. اما شخصیت دیگر این داستان یعنی اما یک «احمق» نیست! وی به خوبی این را می یابد. دروغ گویی با شخصیت ادل سازگار است اما با شخصیت طرف دیگر نه. بدیهی است که اما به قضاوت در باب روابط ادل دست می زند و یکی از چالشی ترین مسایل این فیلم رقم می خورد: آیا ادل واقعا سزاوار این قضاوت است؟ من تلاش کردم این سوال را به افراد مختلفی که آن را دیده بودند القا کنم. نتیجه بسیار عجیب بود: بسیاری با اما همدلی می کردند و بسیاری با ادل. در مورد خودم فکر می کنم با قضاوت اما موافق بودم. اما، ادل را کوچک خطاب می کند و وی را از خانه اش بیرون می کند. همه چیز به ما می گویند که این تراژدی گریز ناپذیر است. چرا که گناه جاذبه طبیعی ادل است.

مدت ها می گذرد و اما و ادل دوباره با هم قرار می گذارند. ادل تلاش می کند او را به رابطه شان بازگرداند. اما او سر وا می زند. وی متعهد است و نمی تواند تعهد اش را زیر پای بگذارد. در این میان ادل از او می پرسد که آیا همچنان به او علاقه دارد یا نه؟ اما پاسخ منفی می دهد اما تصریح می کند: به تو محبتی ابدی خواهم داشت. درست در همین نقطه است که تراژدی به ابدیت گره می خورد و محبت میان این دو جاودانه می شود. از یک سو می توان گفت که این جدایی برای جاودانه شدن این محبت ضروی بود. محبتی که در دل یک زندگی ناگزیر می مرد. 

صحنه پایانی این فیلم زمانی است که ادل برای دیدن نقاشی هایِ اما به گالری نقاشی او می رود. در آنجا نقاشی هایِ خود را نیز روی بوم ها می بیند که روی آن رنگی آبی پاشیده شده است و مگر نقاشی چیست؟ جز طرحی از اکنون بر ابدیت؟ اینک ادل که لباسی آبی پوشیده است، دائم با نگاه هایش به دنبال اما می گردد. جالب این جا ست که اما هم با نگاه هایش ادل را دنبال می کند. اما «همه چیز بین آندو روشن است». در این میان ادل با پریشانی گالری را ترک می کند و به سوی افقی مبهم قدم می زند. نمی توانم انکار کنم که برای من، بعد از این فیلم، «آبی» گرم ترین رنگ است.