تنش ترکیه – روسیه و واکنش آسیای مرکزی و قفقاز

هنوز روابط ترکیه و روسیه پس از سقوط جنگده روسی بهبود نیافته است. برعکس، تنش این دو کشور به کشورهای همسایه نیز تسری یافته است. روسیه فشارهای سیاسی و اقتصادی را بر کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز جهت محدودکرن فعالیت های ترکیه در این منطقه اعمال می¬کند. اگرچه حوزه نفوذ ترکیه در آسیای مرکزی محدود است، اما ترکیه به خوبی روابط خود را با این کشورها پس از فروپاشی شوروی گسترش داده است. ترکیه به عنوان اولین کشوری که کشورهای تازه¬تاسیس این منطقه را به رسمیت شناخت. تحت قانون AKP، ترکیه همچنین یکی از کمک¬کنندگان و حامیان اصلی به برخی از این کشورها بوده است. اکنون کشورهای این حوزه دوری از بن بست فوق را دنبال می کنند. 

 

دوران طلایی روابط روسیه- ترکیه با حمله به جت روسی در مرز ترکیه- روسیه در نوامبر 2015 به پایان رسید. روسیه با تحمیل تحریم های اقتصادی، اتخاذ محدودیت ها و ممنوعیت ها بر روی صادرات ترکیه و خدمات و اقدامات تدارک دیده شده توسط شرکت های ترکی واکنش نشان داد. دولت روسیه همچنین رژیم ویزای آزاد دو کشور را به تعویق درآورد، پروازهای چارتر را ممنوع کرد و آژانس¬های مسافرتی را به تعویق فروش بلیت حین تعطیلات مجبور کرد. 

در حالی که جامعه بین المللی بر کاهش تنش بین دو کشور تاکید می¬کند. روسیه فشار فزاینده بر ترکیه را ادامه می¬دهد. ولادیمیر پوتین، رییس جمهور روسیه، این اقدام به «خنجر از پشت» تعبیر می¬کند و معذرت خواهی و اظهار تاسف سطح بالا را انتظار دارد. در حالی که ترکیه تاکید می کند این جت در حریم هوایی این کشور بوده و با این ادعا از خودش دفاع کرده است. با این حال، ترکیه تلاش می¬کند تا این روابط را بازسازی کند. ولی روسیه مصمم است تا ترکیه هزینه این اقدام را بپردازد. روسیه اقدامات بیشتری را در سطح بین¬المللی آغاز کرده و کشورهای آسیای مرکزی را به جانبداری از مسکو علیه آنکارا تحت فشار قرار داده است. 

طی دسامبر 2015، نشست سران سازمان همکاری امنیت جمعی CSTOدر مسکو بر معذرت خواهی آنکارا از مسکو تاکید کرد. روسیه همچنین درِ اتحادیه اقتصادی آسیای مرکزی EEU را به روی ترکیه بست. اگرچه ترکیه پیشنهادی را مطرح نکرده است؛ طرف ترکی آشکارا منافع خود را پیگیری کرده و نظربایف، رییس جمهور قزاقستان از عضویت ترکیه در EEU حمایت کرده بود. هنوز در اواخر دسامبر، شورا طی برگزاری اجلاس بین حکومتی اعلام کرد که کار بر روی توافق حوزه تجارت آزاد با ایران و نه ترکیه را آغاز کرده است.  

آذربایجان تنها کشور منطقه که جانب ترکیه را گرفت. کانال های رسمی و آژانس¬های خبری آذربایجان به طور نسبی بر روی موضوع جت سکوت کرده اند و آذربایجان تنها کشور شرکت کننده که از محکومیت ترکیه طی برگزاری اجلاس بین¬پارلمانی کشورهای مشترک المنافع CIS خودداری کرد. با این حال، الهام علی اف، رییس جمهور آذربایجان، نگرانی خود را از تنش و تشدید آن اعلام کرد که آن بیانگر روابط تاریخی و فرهنگی این کشور با دو کشور فوق است، او آمادگی خود را برای ایفای نقش خود جهت بهبود روابط اعلام کرد. آذربایجان 2 پیامد مهم از تیرگی غیرمترقبه این رویداد به دست آورده است. روسیه برای مجازات ترکیه مسیر ترانزیت در امتداد قلمرو برای کامیون های حمل کننده کالا به آسیای مرکزی را بست و آنها را در مرز روسیه و گرجستان گیر انداخت. با توجه به آنکه مرز ترکیه- ارمنستان بسته است، تنها مسیر جایگزین انتقال کالای ترکی از طریق گرجستان به آذربایجان، سپس از طریق حمل از باکو به آکتوا (قزاقستان) یا ترکمنباشی (ترکمنستان) و سپس به مقصد نهایی در سراسر آسیای مرکزی است. مسیر آذربایجان – دریای خزر – ترکمنستان در واقع در مقایسه با مسیر روسیه کوتاه¬تر است، اما سابقا به دلیل هزینه نقل و انتقال بالا کنار گذاشته شده بود. 

علی¬اف بازگشایی مسیر آذربایجان برای کامیون های ترکیه و استفاده از تسهیلات آن را صادر کرد و آذربایجان هزینه¬های ترانزیت را کاهش داد (کمپانی کشتیرانی کاسپین تعرفه¬ها را به تقریبا 40 درصد برای انتقال محموله به آکتوا و ترکمنباشی کاهش داد)؛ ویزاهای چندگانه برای رانندگان اتوبوس و وسایل نقلیه با قابلیت های حمل محموله های سنگین را برای 1 سال تمدید کرد و پروتکلی را با ترکیه در حمل و نقل جاده ای بین المللی در نقاطی امضاء کرد که آنها در مورد چشم انداز توسعه حمل و نقل جاده¬ای راجع آن بحث کردند. بنابر این معیارها، هدف آذربایجان تغییر مسیر حمل و نقل موردنظر و جایگزین خود به صورت دائمی است. مسیر آذربایجان می بایست در یک حوزه گسترده تر مورد ارزیابی قرار گیرد: آن توسعه کریدور ترانس - کاسپین را به عنوان مسیر انتقال جنوبی و مسیر تجارت میان اروپا و آسیا تقویت می¬کند.  

دومین پیامد سودمند برای آذربایجان به صادرات انرژی برمی گردد. در سال 2011، ترکیه و آذربایجان اراده خود را مبنی بر ایجاد خطوط لوله آناتولی – ترانس   TANAP اعلام کردند تا این مسیر به چهارمین کریدور گاز ملی تبدیل شود. در مارس 2015، ساخت بخش ترکی آن آغاز شد و انتظار می¬رود تا خط لوله فوق در سا ل 2018 عملیاتی شود. تیرگی روابط روسیه و ترکیه به گونه¬ای منفی بر بخش انرژی و ترکیه تاثیر می¬گذارد و فقط اهمیت همکاری دوباره ترکیه- آذربایجان در بخش انرژی را نشان می دهد. درواقع، چند روز پس از حادثه جت روسی، احمد داوود اغلو، نخست¬وزیر ترکیه، و الهام علی¬اف به صورت مشترک تصمیم خود را برای افزایش سرعت پروژه  TANAP اعلام کردند. هر دو اهمیت آن را برای ارسال گاز به بازارهای اروپا حیاتی تلقی می کنند؛ آذربایجان از درآمدهای گازی سود خواهد برد و ترکیه خود را به عنوان مسیری برای ترانزیت جریان گاز غیرروسی در آینده حفظ خواهد کرد. 

قزاقستان، که از روابط قوی فرهنگی و اقتصادی با هر دو طرف روسی – ترکی برخوردار است. آن بی طرف ماندن به همراه توازن هر دو طرف و اجتناب از اعلامیه های شدیدالحن را دنبال می کند که می تواند به روابط به این کشور با هر دو طرف روسی و ترکی آسیب برساند. وزیر خارجه قزاقستان طی یک بیانیه رسمی سقوط جنگده را به عنوان یک «حادثه تراژیک» توصیف کرد که «تاسف برانگیز» بود. بیانیه بر کاهش تنش و تمرکز بر مبارزه با تروریسم تاکید می کند. 

در سطح شخصی، نظربایف، رییس جمهور قزاقستان بر دلایل و فرصت های متعددی تاکید می کند و بر دستیابی به زمینه مشترک و بر عدم نابودی روابطی اصرار می¬کند که طی سال های زیادی ساخته شده اند. نظربایف با آگاهی از عواقب منفی احتمالی برای کل منطقه، هر دو طرف را به حفظ آرامش و ایجاد یک کمیسیون مشترک برای تحقیق در مورد این حادثه توصیه می¬کند. تا کنون، قزاقستان تنها کشوری که به میانجیگری میان دو طرف تظاهر می کند، اما نه اردوغان و نه پوتین این طرح را نپذیرفتند. با این حال، بر اساس اخبار آژانس های خبری قزاق، رییس جمهورترکیه با همتای قزاق خود تماس تلفنی برقرار کرده و دیدار و صحبت با پوتین در مورد این رویداد را خواستار شد. علاوه بر این، همانند مورد آذربایجان، قزاقستان از موضع سود و منفعت کشور خود در مورد مسیر تجارت تا چین اصرار دارد. 

ترکمنستان حفظ فاصله از این  موضوع را دنبال می¬کند. تا کنون، این کشور موضع بیطرفی خود را حفظ کرده است. این خط¬مشی در امتداد با سیات خارجی این کشور، برمبنای اصل بیطرفی قرار دارد. در حالی که ازبکستان و تاجیکستان بی¬تفاوت به نظر می¬رسند، قرقیزستان تنها کشوری که آشکارا از روسیه جانبداری کرد. بعد از پیام پوتین در اجلاس کشورهای مشترک¬المنافع، آتانبایف، رییس جمهور قرقیزستان، از ترکیه به دلیل سرنگونی جت روسی انتقاد کرد و بر معذرت¬خواهی آنکارا تاکید کرد. این برای ترکیه ناخوشایند بود، با توجه به آن که آتانبایف و اردوغان از روابط نزدیک و دوستانه¬ای برخوردارند و این که قرقیزستان یکی از دریافت¬کننده¬های اصلی کمک از این کشور در آسیای مرکزی است.  

به نظر می رسد قزاقستان و آذربایجان تنها کشورهایی باشند که از وضعیت کنونی ترکیه – روسیه بیشترین تاثیر را پذیرا باشند. از منظر سیاسی، نه قزاقستان و نه آذبایجان تمایلی به جانبداری از هیچیک از دو طرف ندارند. اما در عمل، به دلایل اقتصادی، یک اتحاد مشخصی در حال شکل¬گیری است. در حالی که روسیه تحمیل زیان های اقتصادی بر ترکیه با اعمال تحریم را دنبال می¬کند، تصمیم آذربایجان به کاهش هزینه و تسهیل ویزا برای کامیون های ترکی به حفظ تجارت ترکیه در منطقه کمک کرده است. علاوه بر این، ترکیه به شدت به گاز طبیعی روسیه وابسته است. پایان TANAP تا حد ممکن کاهش وابستگی ترکیه به گاز روسیه را در پی خواهد داشت. در ارتباط با قزاقستان، ترکیه می تواند از موضع میانجیگرانه نظربایف در جهت کسب حمایت سیاسی سایر کشورهای منطقه بهره ببرد. از آن مهمتر، ترکیه می تواند از این رویداد ناگوار جهت تقویت تجارت و روابط اقتصادی با کشورهای آسیای مرکزی بهره ببرد. اکنون که ترکیه با تحریم هایی مواجه است، آنکارا بازارهای جایگزین را برای بهبود و بازسازی موارد از دست رفته جستجو می کند. وزیر اقتصاد ترکیه گفته است که کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز، بویژه بازارهای آذربایجان و قزاقستان در اولویت قرار خواهند گرفت. ترکیه با ترکیب دسترسی به مسیر تجارت آذربایجان و با یک سیاست تجاری فعال می تواند در نهایت روابط محکمی را با کشورهای ترک ایجاد کند. با این حال، روسیه به آثار این سوال آشکار واکنش نشان می دهد. 

برای خواندن متن به زبان اصلی (اینجا) را کلیک کنید.