تجدید دیدار با شهید محمد باقر صدر و شهید مطهری

صدای ایران - جعفر رسولیان: انقلاب اسلامی یک تحول سیاسی صرف نبود، بلکه پیش زمینه و بستر آن، اندیشه هایی بود که بزرگانی چون علامه طباطبائی، مطهری، شهید محمد باقر صدر و شمار دیگری از دانشمندان و نویسندگان طرح کردند. شهید صدر از چهره های فکری مبتکر و خلاقی است که اولا در عراق و ثانیا در ایران تاثیر جدی گذاشت. اکنون در آستانه سی و ششمین سالگرد شهادت وی می توان گفت لازم است افکار و اندیشه های این بزرگمرد مورد بازبینی و تامل قرار گیرد.

نخستین آشنایی بنده با افکار شهید محمد باقر صدر، با کتاب فلسفتنا بود، آن هم از طریق تدریس متن عربی آن توسط آقای مصباح که در موسسه در راه حق برای دوره های اول یا دوم آموزشی آن برگزار شده و به زیبایی تدریس شده بود. سهم بنده، مانند بسیاری از طلاب، استفاده از نوارهای آن درس و تدریس بود که به طور کامل گوش دادیم و نقد مارکسیسم را به سبک و سیاقی که شهید صدر معمول کرد، و بسیار هم عالی بود، یاد گرفتیم. پس از آن با اقتصادنا آشنا شدیم که آن هم نقد اقتصادی مارکسیسم و ارائه راه وسط در اقتصاد اسلامی بود.

آن زمان این دو کتاب، شانس داشتن یک ترجمه فارسی خوب را نداشت، اما موسسه در راه حق، با تدریس این دو کتاب، افکار شهید صدر میان عده ای از طلاب گسترش یافت. کتابهای دروس فی علم الاصول هم به قم رسید و برخی از طلاب نوگرا آنها را می خواندند، اما و طبعا جای اصول الفقه مرحوم مظفر را نگرفت. به تدریج با شماری از آثار دیگر شهید صدر آشنا شدیم که از آن جمله سنت های تاریخ در قرآن بود. مشابهت زمینه های فکری ایران و عراق، به خصوص در حوزه های شیعی، سبب شده بود که همین مباحث، یعنی فلسفه و نقد مارکسیسم و اقتصاد و تاریخ و سنت های آن، هم توسط شهید مطهری مطرح شود و هم شهید صدر. البته شهید صدر، خط فقهی و مرجعیتی را هم دنبال می کرد و این امتیاز او بر آقای مطهری بود که از عوالم حوزوی فاصله گرفته بود. 

در زمینه تاریخ اسلام، آثاری در باره فدک، تاریخ تشیع، زندگی امامان، به طور خاص امام حسین و عاشورا، از زمینه های مشترک این دو متفکر شیعی در یک مقطع تاریخی مشخص بود. مجموعه این آثار در میان طلاب و دانشجویان مورد استفاده قرار می گرفت. البته در سطوح بعدی، بسیاری از نویسندگان دیگر هم همین زمینه ها را هم پیش از آن و هم در همان سالهای اطراف انقلاب، داشتند، اما مبتکر بودن این دو بزرگوار در برخی از زمینه ها جالب بود. 

دو کتاب فلسفتنا و اقتصادنا در دوایر سنی هم تأثیر گذاشت و حتی تا سالها بعد هم من شاهد بودم که این دو کتاب در برخی از کتابفروشی های سعودی به فروش می رسد. استحکام هر دو در ارائه نقدی از مارکسیسم یکی از بعد فلسفی و دیگر اقتصادی، سبب این جایگاه شده بود. 

اما نسبت به تاریخ اسلام و به ویژه تاریخ امامان، هر دو بزرگوار، رویکردی داشتند که دو جهت عمده آن، یکی استفاده از تاریخ امامان برای تقویت باورهای شیعی به خصوص ایجاد تحرک در آنها در نوعی مشارکت سیاسی و اجتماعی و دیگری نوعی تصفیه و تحلیل همراه با اصلاح نسبت به باورهای پیشین و نقد جایگاه سنتی امامان در ذهن شیعیان بود. در این زمینه، هر دو موفق بودند و تأثیر خاص خود را بر مخاطبان گذاشتند. برای نخستین بار در همان سالهای اول انقلاب بود که عنوان کتاب شهید صدر در باره زندگی امامان (ع) به صورت «اهل البیت، تنوع ادوار و وحدة هدف» منتشر شد و تاریخ امامان را با نگاه تازه ای به تصویر کشید. طبیعی است که همه اینها، در چارچوب گفتمان رایج از اسلام سیاسی در آن سالها بود.

رسول جعفریان

و اما در ایران، بویژه شهید مطهری به دلیل فارسی بودن آثار، تاثیر گذاشت و در میان شیعیان عراق و لبنان، شهید صدر تاثیر بیشتری داشت. این دو به مثابه دو بال در احیای تفکر شیعی در دوره اخیر بوده و توان گفت که کمتر کسی در ردیف آنان به خصوص از معاصرانشان بوده است. 

این روزها شاهد بودم مجموعه ای ازآثار شهید صدر به صورت یک دوره کامل، عربی و فارسی انتشار یافته است. همیشه فکر می کردم، ارادتمندان امام موسی صدر در ایران، به خصوص در سالهای اخیر، نقش مهمی در ترویج افکار ایشان داشته اند، اما شهید محمد باقر صدر که از لحاظ علمی به مراتب در نقطه بالاتری قرار دارد، آنچنان که باید و شاید افکارش نشر نیافته است. البته متوجه هستم که امام موسی صدر، در لبنان کاری کارستان کرد، اما همه می دانیم شهید صدر هم با وجود همه دشواری های زمان صدام، تحولی را که بایست و شایست در عراق فراهم آورد، تحولی که امروزه میوه آنان را شیعیان چیده اند، هرچند تا رسیدن نقطه مطلوب فاصله زیادی هست.

در میان آثار شهید صدر، کتاب «امامان اهل بیت (ع)، مرزبانان حریم اسلام» اثری ویژه در تاریخ اسلام و زندگی امامان است که ایشان با نکته سنجی های خود، به ابعادی از زندگی آن بزرگواران پرداخته است. این اثر با همکاری دو مترجم (رضا ناظمیان ـ حسام حاج مومن) ترجمه و در 660 صفحه منتشر شده است. 

این اثر به همراه آثار دیگر این بزرگوار حاوی نکات دقیقی است که می تواند در بحرانهای فکری و سیاسی جاری در جامعه ما کارساز باشد، اما اغلب دور از دسترس مراکز درسی و دانشجویی و طلبگی بوده و آنچنان که باید و شاید مورد استفاده قرار نمی گیرد. شاید یکی از راه های آن این است که برخی از این آثار تلخیص و تهذیب شده و به شکل جزوات کوچکتری تدوین و در دسترس جوانان قرار گیرد. راه دیگر ارائه موضوعاتی به عنوان پایان نامه بر اساس این نوشته هاست که می تواند حتی با نگاهی انتقادی آنها را باز طرح کند و وارد عرصه های فکری جاری جامعه نماید. گذاشتن نشست های علمی در مراکز دانشجویی برای روشن کردن محتوای این نوشته ها نیز راه دیگری است که باید تعقیب شود. 

به نظر می رسد شهید محمد باقر صدر آن اندازه هست که در تهران مرکزی در کنار مرکز امام موسی صدر به نشر افکار وی بپردازد و این کار طبعا باید توسط شاگردان و ارادتمندان وی صورت پذیرد. طبیعی است که قدرت مرحوم شهید صدر در طرح مباحث فقهی جدید در مقایسه با کارهای دیگر ایشان بسیار بالاتر است، اما در اغلب نوشته های تاریخی و اجتماعی ایشان، نکات تازه ای وجود دارد که می توان روی آنها تمرکز و از آنها بهره برد. 

شهید صدر در 10 اسفند 1313 به دنیا آمد و در 19 فروردین ماه 1359 همراه خواهرش بنت الهدی به دست یکی از جانی ترین و مستبدترین حاکمان تاریخ، یعنی صدام به شهادت رسید. رحمة الله علیه رحمة واسعة و حشره الله مع اجداده الطاهرین. حال و هوای آن روزها در قم خاطرم مانده و ناراحتی آن درست مانند روزی بود که خبر شهادت آیت الله مطهری را شنیدیم و سخت متأثر شدیم که انقلاب این دو بزرگوار را از دست داد! کسانی که دیگر جایگزینی نداشتند یا اگر بودند در آن سطح نبودند و گرفتار بازی های سیاسی شدند.