سفیدرود هم به سرنوشت دریاچه ارومیه دچار می شود؟

تورج فتحی، کارشناس منابع آب و محیط زیست سازمان حفاظت محیط زیست در یادداشتی در روزنامه شرق از سدزدگی و توسعه نامتوازن منابع آب در حوضه آبریز رودخانه سفیدرود نوشت.

شاید زمانی که سد سفیدرود یا همان سد منجیل در سال ١٣٤١ به بهره‌برداری رسیده بود و ظرفیت آن ٥/٤ میلیاردمترمکعب اعلام شد، کمتر کسی فکر می‌کرد زمانی برسد که این سد در اغلب سال‌ها بیشتر از یک میلیاردمترمکعب آب در آن جمع نشود. اگرچه ممکن است یکی از علت‌های بسیار فرعی آن خشک‌سالی باشد، اما قطعا یکی از دلایل اصلی آن مطالعه، اجرا و بهره‌برداری از ١٦٦ سد بالاتر از سد سفیدرود در این حوضه آبریز است.

به‌طورکلی حوضه آبریز سفیدرود دارای ٥٤ هزار کیلومترمربع مساحت بوده و پس از حوضه‌های آبریز کویر لوت و مرکزی و نیز دریاچه نمک و جازموریان بیشترین مساحت را در میان حوضه‌های آبریز کشور به خود اختصاص داده است. این حوضه آبریز در محل تلاقی رشته‌کوه‌های البرز و زاگرس قرار گرفته و دارای دو رودخانه اصلی شاهرود و قزل‌اوزن است که در محل سد سفیدرود به هم پیوسته و رودخانه سفیدرود را تشکیل داده و سپس به دریای مازندران می‌ریزد. این حوضه آبریز در ١٠ استان شامل استان‌های البرز، اردبیل، قزوین، زنجان، گیلان، آذربایجان‌شرقی، غربی، همدان، کردستان و قسمت ناچیزی هم در استان کرمانشاه واقع شده است.

در حوضه آبریز سفیدرود ١٨ منطقه حفاظتی وجود دارد که جزء مناطق چهارگانه تحت‌مدیریت سازمان حفاظت محیط‌زیست بوده و به‌ شرح زیر هستند: پارک ملی بوجاق، تالاب کیاشهر و دهانه یا مصب سفیدرود، آثار طبیعی ملی سوسن سفید، سرو هرزویل، غاریخکان، پناهگاه‌های حیات‌وحش انگوران، مناطق حفاظت‌شده سیاهرودبار، آق‌داغ، سرخ‌آباد، بیجار، بدر، پریشان و انگوران و نیز مناطق مهم پرنده‌نگری دیواندره، زرینه اوباتو، دشت گز و دشت‌های قروه که اکوسیستم‌های آبی هستند در این آبریز وجود دارند.

همچنین تالاب‌های یانیق، قوری‌گل، دریاچه اوان، ذولبین، تالاب بوجاق و مصب سفیدرود از جمله تالاب‌های بسیار غنی و متنوع در این حوضه آبریز هستند. در نتیجه همان‌گونه که ذکر شد، مناطق تحت‌مدیریت بسیار مهمی در این حوضه واقعند که نشان‌دهنده غنای بسیار زیاد اکوسیستم‌های آبی- خشکی در این حوضه آبریز است.

رودخانه سفیدرود به‌عنوان شاهرگ حیاتی استان گیلان بوده و سد سفیدرود در مجاورت شهر منجیل بخش عمده‌ای از آب مورد نیاز کشاورزی و شرب گیلان را تأمین می‌کند. هدف از ساخت سد سفیدرود تأمین آب شرب، کشاورزی، آبزی‌پروری، محیط‌زیست و صنعت (به‌ویژه تولید برق) در استان گیلان بوده است. این سد دارای حجم کل مخزن اسمی حدود هزارو ٧٦٥ میلیون‌مترمکعب (٧/١ میلیارد) و

حجم مفید مخزن حدود هزارو ١٥٨میلیون‌مترمکعب (١/١ میلیارد) است. این سد دارای آورد رسوب سالانه ٥٠ میلیون‌مترمکعب است که هرسال به‌دلیل افزایش فرسایش خاک در بالادست به میزان رسوب سالانه آن افزوده شده و برآوردها نشان می‌دهد که از زمان ساخت سد تاکنون رقمی در حدود دوهزار تا دوهزارو ٥٠٠ میلیون‌مترمکعب رسوب در این سد ذخیره شده باشد. آورد سالانه آب در محل سد سفیدرود که حاصل ریزش دو رودخانه قزل‌اوزن و شاهرود است حدود چهارهزارو ٨٣٥ مترمکعب در سال (٨/٤ میلیارد) است و این رقم مربوط به آمار بیش از سه دهه پیش است و درحال‌حاضر به علت بهره‌برداری از سدهای بالادست چنین آبی به سد سفیدرود نه از رودخانه شاهرود و نه قزل‌اوزن به سد سفیدرود تخلیه نمی‌شود. برابر بررسی‌های انجام‌شده از سال ١٣٨٥ تاکنون در هیچ‌سالی بیش از هزارو ٦٠٠ میلیون مترمکعب آب به سفیدرود نرسیده است. این امر نشان‌دهنده دو مطلب مهم است: عدم رهاسازی حقابه زیست‌محیطی رودخانه‌ها از سدهای بالادست (که متأسفانه اکثر این سدها فاقد محاسبات حقابه بوده‌اند) و در نتیجه عدم وجود تعادل آب در رودخانه سفیدرود برای آب مورد نیاز در استان گیلان. عدم توجه به مدیریت یکپارچه در حوضه آبریز سبب شده تا مدیریت آب منطقه استان گیلان به فکر جبران کمبود آب از طریق بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی (و به‌تبع آن ایجاد بیلان منفی در سفره‌های آب زیرزمینی استان، پیشروی آب دریا به سفره‌های آب که فرایندی برگشت‌ناپذیر در محیط زیست به‌حساب می‌آید) و همچنین ساخت سدهای بیشتر در استان گیلان و روی رودخانه‌های موجود در داخل استان مانند پلرود، زیلکی‌رود و شفارود باشد.

نیاز زیست‌محیطی و حقابهمعمولا برای زنده‌ماندن رودخانه‌ها بعد از احداث سدها میزان حداقلی از آب مخزن سد به پایین‌دست رهاسازی می‌شود. برای تعیین این میزان روش‌های مختلفی وجود دارد که به روش‌های تجربی و براساس مطالعات با توجه به شرایط اکولوژیکی و لیمنولوژیکی، مقادیر مشخصی را در دوره‌های زمانی مختلف چه فصلی و چه سالانه تعیین می‌کنند. گرچه هیچ روش استاندارد و اختصاصی‌ای برای رودخانه‌های ایران که براساس مطالعات و مدل‌سازی انجام شده باشد، وجود ندارد، اما با توجه به روش‌هایی که در سایر نقاط دنیا به‌صورتی رایج مورد استفاده قرار می‌گیرد، می‌توان برای رودخانه‌های کشور میزان زیست‌محیطی یا حقابه رودخانه‌ها را تعیین کرد.

درعین‌حال در انجام مطالعات محیط زیست و ارزیابی زیست‌محیطی، بعضا از این روش برای تعیین حقابه‌ها استفاده شده، اما هیچ دستورالعمل یا استاندارد نظارتی‌ای که بر اساس آن دستگاه نظارت‌کننده (معمولا سازمان حفاظت محیط زیست) بتواند میزان حقابه‌های رهاشده یا نشده را مورد پایش و ارزشیابی قرار دهد، وجود نداشته و تاکنون اقدامی هم برای تهیه راهنما یا دستورالعمل‌های فنی مربوطه صورت نگرفته است. به‌طور کلی در ساختمان سدهای ساخته‌شده روی رودخانه‌هایی که به دریاها می‌ریزند باید مسیر یا کانال عبور ماهیان تعبیه شود که این آبزیان بتوانند مسیر خود را به سوی بالادست رودخانه پیدا کنند. امروزه در هر کجای دنیا که سد ساخته می‌شود موضوع حفظ مسیر مهاجرت آبزیان و ماهی‌های موجود در رودخانه از الزامات بوده و بدون طراحی چنین مسیرهایی اجازه ساخت سد به سازندگان داده نخواهد شد. در کل حوضه آبریز سفیدرود فقط برای شش سد شامل سدهای سفیدرود، طالقان، گل‌بلاغ، تهم، سهند و آیدوغ‌موش حقابه زیست‌محیطی تعیین و این میزان ١٣٢٧ میلیون مترمکعب برآورد شده که هیچ منبعی برای اثبات رهاسازی این میزان حقابه یافت نشده است. برابر بررسی‌های صورت‌گرفته، با توجه به خشک‌سالی‌های سال‌های گذشته به‌جز سد سفیدرود که میزان حقابه رهاشده در آن نیز اعلام نشده، پنج سد دیگر هیچ حقابه‌ای رها نکرده‌اند!

آمار سدها در حوضه آبریز سفیدرود

درحال حاضر و از چند سال پیش برنامه‌ریزی کلان در سطح حوضه آبریز در کشور وجود ندارد به این معنا که با توجه به تشکیل شرکت‌های آب منطقه‌ای در هر استان، منابع آب موجود در هر استان به‌صورت استانی مورد برنامه‌ریزی و اجرا قرار می‌گیرد. با توجه به اینکه مدیریت و برنامه‌ریزی منابع آب باید براساس مقیاس حوضه آبریز صورت گیرد، درنتیجه مدیریت یکپارچه حوضه آبریز زمانی معنا پیدا می‌کند که نحوه مدیریت منابع آب در سطح حوضه آبریز مورد توجه قرار داشته باشد. ازسوی دیگر متأسفانه نحوه مدیریت آب در حوضه آبریز رودخانه سفیدرود از سه دهه پیش تاکنون «تقاضامحور» بوده و با توجه به تقاضای روزافزون به آب و افزایش جمعیت و توسعه در شهرها و استان‌های این حوضه، وزارت نیرو به جای اعمال مدیریت یکپارچه و مبتنی بر توسعه پایدار و متعادل نگه‌داشتن وضعیت منابع آب در کل حوضه، سعی در تأمین حداکثر آب از طریق اجرای سدهای زیاد کرده است. درنتیجه تعداد چند ده سد مختلف به مرحله طراحی و اجرا درآمده و تعداد چند ده سد دیگر در حال انجام مطالعات هستند که ظرف دو تا سه دهه آینده به اجرا و بهره‌برداری خواهند رسید.

براساس آمار و اطلاعات موجود در طرح مطالعات بهنگام‌سازی منابع آب کشور که به‌صورت دوره‌ای و هر پنج‌سال یک بار به‌روزرسانی می‌شود، سدهای زیادی در حال بهره‌برداری یا در حال اجرا یا مطالعات قرار دارند. براساس اطلاعات رسمی وزارت نیرو در حوضه آبریز دریای مازندران، ١٥٧ سد در حال مطالعه، ٤٠ سد در حال ساخت و ١٨٦ سد درحال بهره‌برداری است که درمجموع ٣٨٣ سد در کل این حوضه در برنامه‌ریزی وزارت نیرو تا سال ١٤٢٠ مورد پیش‌بینی قرار گرفته است. درنتیجه در حوضه آبریز رودخانه سفیدرود به‌طور کلی ١٦٦ سد تا افق ١٤٢٠ در برنامه‌ریزی‌های کلان پیش‌بینی شده که از این تعداد ٦٧ سد در حال مطالعه، ١٧ سد در حال ساخت و ٨٢ سد در حال بهره‌برداری است. جالب است بدانیم از میان آمار بیان‌شده سهم هر یک از استان‌ها به شرح زیر است:

١) سدهای درحال مطالعه: استان آذربایجان شرقی ١٥ سد، استان زنجان ٢٩ سد، استان کردستان هشت سد، استان اردبیل ٩ سد، استان قزوین سه سد، استان گیلان دو سد و استان همدان یک سد است.

٢) سدهای در حال ساخت: استان آذربایجان‌شرقی چهار سد، استان زنجان شش سد، استان اردبیل دو سد، استان کردستان دو سد، استان گیلان دو سد و استان همدان نیز یک سد دارد.

٣) سدهای در حال بهره‌برداری: استان آذربایجان شرقی ٣٧ سد، استان زنجان ٣٤ سد، استان اردبیل شش سد، استان کردستان سه سد، استان‌های گیلان و البرز هرکدام یک سد دارند.

در نتیجه سهم هریک از استان‌های واقع در حوضه آبریز رودخانه سفیدرود (شامل شاهرود: استان‌های قزوین و البرز و قزل اوزن استان‌های کردستان، همدان، زنجان، اردبیل و آذربایجان شرقی) تا افق ١٤٢٠ هرکدام دارای سهم زیر هستند: استان آذربایجان شرقی: ٥٧ سد، استان زنجان ٦٩ سد، استان اردبیل١٧ سد، استان کردستان ١٣ سد، استان گیلان پنج سد، استان قزوین سه سد، استان همدان دو سد و استان البرز یک سد. لازم به توضیح است که سهم مساحت هریک از استان‌های فوق در کل آبریز به این شرح است: آذربایجان شرقی ٢٠ درصد، اردبیل هفت درصد،‌ زنجان ٣٢ درصد، کردستان ٢٤ درصد، قزوین و گیلان هفت درصد و همدان سه درصد. این در حالی است که آورد رودخانه سفیدرود همان‌گونه که اشاره شد رقمی کمتر از پنج میلیارد مترمکعب است. درحالی‌که سدهای درحال مطالعه، ساخت و بهره‌برداری باید رقمی بیش از ١٢ میلیارد مترمکعب را ذخیره کنند!

ازسوی‌دیگر با توجه به شباهت‌های زیاد اقلیمی بین استان‌های مورد بحث (به استثنای استان گیلان)، و نیز تراکم جمعیتی تقریبا مشابه، می‌توان مقایسه‌ای برای تعداد سدها براساس مساحت هر استان درنظر گرفت: استان آذربایجان شرقی با ١١٨ سد و ٤٦هزار کیلومترمربع مساحت به ازای هر ٣٩٠ کیلومترمربع یک سد، استان زنجان با ٥١ سد و ٢٢هزار کیلومترمربع به ازای هر ٤٣٠ کیلومترمربع یک سد، استان اردبیل با مساحت حدود ١٨ هزار کیلومترمربع و ٥٥ سد به ازای هر ٣٢٧ کیلومترمربع یک سد، استان کردستان با مساحت ٢٩هزار کیلومترمربع و ٣١ سد به ازای هر ٩٣٥ کیلومترمربع یک سد، استان قزوین با ١٦ هزار کیلومترمربع و ١١ سد به ازای هر ١٤٠٠ کیلومترمربع یک سد، استان همدان با مساحت ١٩ هزار کیلومترمربع و ١٨ سد به ازای هر هزارو ٥٠ کیلومترمربع یک سد و استان گیلان با مساحت ١٤هزار کیلومترمربع و ١٣ سد به ازای هر هزارو ٧٠ کیلومترمربع یک سد، نشان‌دهنده تراکم بسیار بالای تعداد سدها در هر استان است. همچنین تعداد شهرهای واقع در این حوضه آبریز سفیدرود ٥٣ شهر است که پرجمعیت‌ترین شهر واقع در حوضه آبریز شهرستان زنجان، بعد از آن شهرستان قروه و سپس شهرستان میانه است.

یکی از مهم‌ترین اهداف ساخت این سدها تأمین آب شرب، کشاورزی و کنترل سیلاب است. به‌جز بحث کنترل سیلاب و آب شرب، گفتنی است که با ذخیره‌سازی ارقامی درحدود ٥/٤ میلیارد مترمکعب آب در این سدها احتمالا حدود ٤٥٠ هزار هکتار زمین کشاورزی آبیاری خواهد شد؛ زیرا زمین‌های قابل کشت آبی در سطح حوضه (عمدتا شامل گندم و برنج) از این رقم فراتر نیست. گرچه درباره آلودگی در رودخانه قزل‌اوزن و سفیدرود لازم است جداگانه بحث شود، اما میزان بار آلودگی وارده به رودخانه نیز درخور توجه است. همه اینها در حالی است که برای مثال در رودخانه‌ای مانند دانوب در اروپا به طول حدود سه‌هزار کیلومتر، با مساحت آبریز ٨١٧ هزار کیلومترمربع و تخلیه هفت هزار مترمکعب برثانیه، در ١٠ کشور اروپایی مختلف قرار داشته (آلمان، اتریش، اسلواکی، مجارستان، رومانی، بلغارستان، مولداوی، اوکراین، کرواسی و صربستان) و ٩٧ شهر در آن واقع است. در کل این رودخانه با سابقه‌ای که از سیلاب‌های معروف آن می‌شناسیم فقط ٥٩ سد با هدف کنترل سیلاب و تولید برق ساخته شده که فقط ١١ سد آن جزء سدهای بزرگ است.

با توجه به اینکه در حوضه آبریز سفیدرود بیش از ٦٠ گونه ماهی شناسایی شده است، متأسفانه در هیچ‌کدام از سدهای ساخته‌شده یا درحال‌ اجرا، مسیر عبور ماهیان از پایین‌دست رودخانه به بالادست در محل سدها پیش‌بینی نشده و رودخانه سفیدرود و سرشاخه‌های آن به حلقه‌های جداگانه‌ای تبدیل شده و پیوستگی جریان رودخانه از نظر زیست‌بومی به‌طور کامل قطع شده است.

مهم‌تر از آن از ٨٢ سد درحال بهره‌برداری، تعداد محدود و انگشت‌شماری مطالعات محاسبه حقابه محیط‌زیست داشته و از میان آنها رهاسازی حقابه زیست‌محیطی در هاله‌ای از ابهام قرار داشته و این موضوع به ازمیان‌رفتن حلقه‌های حیاتی و بوم‌شناسی این حوضه دلالت می‌کند. فرسایش خاک در حوضه آبریز در درجات متوسط تا بسیار زیاد قرار داشته و درصورت اجرانشدن برنامه‌های پیشگیرانه و کنترلی در سال‌های آینده علاوه بر ازبین‌رفتن مراتع و پوشش گیاهی، تغییرات شدید کاربری زمین، افزایش روزافزون آورد رسوبات به مخازن سدها بسیار فراتر از حد محاسبات و مطالعات خواهد شد و این امر سبب افزایش حجم مرده سدها، کاهش عمر مفید آنها و محدودیت راندمان و کارایی آنها در آینده خواهد شد. درنتیجه با توجه به آمار و تعداد بالای سدهای ساخته‌شده و سدهایی که در آینده به بهره‌برداری خواهند رسید، بیش از ٨٠ درصد حوضه آبریز محدودیت‌های زیست‌محیطی زیاد تا خیلی زیاد در توسعه منابع آب داشته و درصورت ادامه بی‌توجهی و بی‌برنامگی و سوءمدیریت‌های حال حاضر، «بروز چالش‌های بسیار جدی و حتی برگشت‌ناپذیر زیست‌محیطی» در «یک تا دو دهه آینده» به‌هیچ‌وجه دور از انتظار نخواهد بود.