«معمای شاه» از منظر منتقدان

سریال تاریخی معمای شاه که بعد از یک دوره نسبتا طولانی تحقیق و فیلمبرداری از اواسط آبان از صداوسیما پخش می شود، واکنش های فراوانی را برانگیخته است.

سریال معمای شاه در 80 قسمت شصت دقیقه ای به کارگردانی محمدرضا ورزی و تهیه کنندگی علی لدنی طی سه سال ساخته شده است؛ هر چند مراحل تحقیق این سریال از دو سال پیش تر زیر نظر موسی حقانی آغاز شده بود. این سریال که با رده بندی الف ویژه تهیه شده است، مقطع تاریخی بعد از بازگشت محمدرضا پهلوی از سوئیس به ایران در سال 1315 تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی 1357 را به تصویر می کشد. معمای شاه که ۱۶۰ بازیگر اصلی در کنار ۲۵۴ بازیگر فرعی در آن ایفای نقش می کنند؛ در 700 لوکیشن فیلمبرداری شده است.

از آنجا که پرداختن به مقطعی از تاریخ که هنوز شخصیت های تاریخ ساز آن از یاد نرفته اند به آسانی قابل نقد است؛ اقدامی جسورانه برای کارگردان و در همان حال بازیگران به شمار می آید.
در حالیکه تحقیقات تاریخی برای ساخت این نوع از آثار سنگ بنای اولیه است، پرداخت سینمایی، کیفیت بازی ها، شباهت بازیگران به شخصیت های تاریخی و طراحی صحنه و لباس و غیره در باورپذیری بینندگان بسیار مهم است و قابل اغماض نیست.

بعد از پخش پنج قسمت از این سریال نظرهای متفاوتی در مورد آن منتشر شده، محمدرضا ورزی در مصاحبه ای معتقد است انتقادات نسبت به این سریال به دلیل محتوای آن است و «ربطی به تکنیک و نگاه سینمایی» ندارد.

وی در خصوص انتقادات نسبت به این سریال گفت: فکر می کنم مجموع این مسائل به محتوایی که ما برای به تصویر کشیدن انتخاب کردیم برمی گردد. محتوا، محتوای خاصی است و خیلی برایم جالب بود که با پخش دو قسمت از سریال، علاقه مندان به رضا شاه و محمدرضا شاه خودشان را عملا در جامعه رونمایی کردند.

برای پی بردن به نظرهای منتقدان در مورد این سریال با چند نفر از آنان گفت وگو کردیم. غیر از چند نفری که تنها یک قسمت را دیده بودند یا آنهایی که اصلا ندیده بودند و به این دلیل نظری نسبت به آن ندادند، بخش هایی از گفت وگوهای خبرنگار ایرنا را با طهماسب صلح جو، منوچهر اکبرلو و عباس اکبری از منتقدان فیلم و آثار تلویزیونی در مورد این سریال می خوانید.

*** معمای شاه؛ کمدی یا جدی؟

طهماسب صلح جو، می گوید: هنوز چند قسمت بیشتر از این سریال پخش نشده است باید بقیه آن را دید اما تا اینجا بیشتر یک کار کمدی است. شخصیت ها و فضای کار از خود محمدرضا پهلوی و همسرش تا رضا شاه و بقیه رفتارهای کمیک دارند.

وی در مورد اینکه آیا ذهنیت شما نسبت به این سریال پیش از پخش با دیدن آن محقق شده است یا خیر نیز گفت: این سریال اساسا غافلگیرکننده است چون فکر می کردم مسائل دوران پهلوی را با نگاه جدی بررسی می کند؛ اما اکنون کمدی هجوآمیز می بینم که منتظر آن نبودم.

صلح جو ادامه داد: یکی از مهم ترین عناصر کمدی مبالغه و اغراق است؛ یعنی مثلا وقتی چهره یک آدم طراحی می شود روی بعضی ویژگی های صورت مبالغه کنند و به این شکل کاریکاتور خلق می شود. تصویر در عین حال شبیه واقعیت است ولی خنده دار می شود.

وی به صحنه ای از سریال اشاره کرد و گفت: وقتی می بینید فوزیه همسر اول محمدرضا پهلوی بچه خود را بغل گرفته و از مهمانی قهر می کند و می رود، با توجه به موقعیت خود او که از خانواده سلطنتی مصر بوده است چنین صحنه ای وضعیت خنده داری پدید می آید. یا مثلا صحنه ای که یک نفر لر بختیاری برای معالجه چشم به مطب دکتر وزیری مراجعه و شروع به شاهنامه خوانی می کند؛ گویی برای معالجه نرفته است و در مجموع صحنه خنده دار می شود.

*** شخصیت های سیاه یا سفید؛ باورپذیری؟

منوچهر اکبرلو نیز گفت: پیش از صحبت در مورد سریال های تاریخی باید در نظر داشت که به دو دلیل فیلمساز کار دشواری پیش رو دارد؛ یکی اینکه موضوعات و شخصیت های تاریخی در سینما و تلویزیون ما معمولا یکبار مصرف هستند و دیگر اینکه اثر تاریخی باید قبل از هرچیز بتواند فضاسازی کند یعنی مخاطب را به دوره تاریخی رویدادها بکشاند برای این کار نیازمند رعایت اصولی هستیم که از طراحی مکان و لباس آغاز و به جنس روابط در این دوران ختم می شود.

وی ادامه داد: ضمن اینکه معمای شاه در مورد تاریخ معاصر ایران است که بخشی از مخاطبان خود آن دوره را تجربه کرده اند و هرگونه اغراق یا تحریف با واکنش آنها روبرو می شود. در این سریال موضع گروه سازنده یکطرفه است؛ یعنی سیر رویدادها و شخصیت پردازی به گونه ای است که از لحظه آغاز همه متوجه می شوند شخصیت ها به دو گروه سیاه و سفید تقسیم شده اند.

اکبرلو در پاسخ به این سوال که آیا محدودیت های تصویری ما اصلا اجازه ترسیم چنین داستان هایی را می دهد؟ یادآور شد: ساخت سریال هایی مانند هزاردستان در چند دهه پیش نشان داد مساله اصلی شناخت و دانش نویسنده و کارگردان از دوره تاریخی است. بنابراین وقتی گروه تولید توازن فضاسازی مناسب برای باورپذیری مخاطب را نداشته باشد، بهتر است به جای هدردادن بودجه از روایت دیگری استفاده شود؛ مانند فیلم روز واقعه که به دلیل محدودیت نشان دادن تصویر و بیان امام حسین (ع) و یارانش نویسنده و کارگردان ماجرای کربلا و سیره امام را با روایتی از یک انسان معمولی شرح می دهند.

***توجه به تاریخ معاصر نکته مثبت سریال

عباس کریمی منتقد دیگر نیز ابتدا از ساخت سریال معمای شاه ابراز خوشحالی می کند و می گوید: مساله در مورد ساخت سریال هایی با این موضوعات این است که باید تاریخ معاصر کشور خودمان را بدانیم. در نسل جدید بسیاری از موضوعات تاریخی کشور خودمان مغفول مانده است و کمتر می دانند و اگر بدانند در حد کتاب های درسی بوده است. در این سریال غیر از چند مورد تحریف تاریخ مانند نشان دادن روح الله خالقی که در دهه 1330 نزدیک به 40 سال داشته اما ما او را در کسوت پیرمردی شصت ساله می بینیم، نکات مثبتی هم هست.

وی ادامه داد: بازیگرهای حرفه ای در نقش های کوتاه و خوب انتخاب شده اند؛ چهره پردازی و صدابرداری خوبی دارد. انتخاب صحنه و دکورها خوب صورت گرفته است. نکته دیگر اینکه چندتا خورده داستان به داستان اصلی اضافه شده است. مانند داستان دکتر وزیری و داستان عاشقانه پسر او که سریال را برای خانواده ها و نسل جوان تر جذاب تر می کند.

کریمی افزود: مشکل سریال این است که برهه زمانی طولانی را بررسی کرده و به اتفاقات فراوان در این دوران پرداخت که این مساله ساخت این سریال را با دشواری روبرو کرده است.

این منتقد در ادامه به موضوع شخصیت پردازی در سریال اشاره کرد و گفت: شخصیت های کاملا مثبت و منفی در سریال باورپذیر نیست. یک شخصیت داستانی وقتی باورپذیر می شود که همه نکات و ریزبینی ها را کنار هم داشته باشد و خوبی ها و بدی ها باهم توصیف شود.

وی تصریح کرد: حقیقت این است که سریال هنوز شروع نشده است و چهار قسمت که پخش شده به نوعی پیش درآمد بوده است. این از ضعف سریال هم هست که بخشی از آن به تعدد شخصیت ها برمی گردد و طول می کشد تا با آنها آشنا شویم. مثلا در قسمت اول حضور گدایان تهران را دیدیم اما در قسمت های بعدی کلا محو شدند به نظر من اینطور نباید باشد.

به گزارش ایرنا، هر چند واکنش ها نسبت به سریال معمای شاه ادامه دارد، همچنان باید منتظر ماند و دید با پخش بقیه قسمت ها مخاطب تلویزیون با آن چطور ارتباط برقرار می کند و میزان رضایت آنها در چه حد است. از آنجا که امکان افکارسنجی های جامع در مورد آثار تلویزیونی برای نهادهای مستقل یا محققان و منتقدان دشوار و به دلیل هزینه بالا گاه ناممکن است؛ شاید انتشار نظرسنجی هایی که در این زمینه ها توسط سازمان صداوسیما انجام می شود به حق و در سنجش بیشتر سریالی که با هزینه بالا ساخته شده مفید باشد.