5 الگوی ارزیابی برجام کدامند؟

صدای ایران؛ مریم سلگی- پس از اعلام نهایی شدن توافق وین و انتشار برجام بویژه پس از صدور قطعنامه تأییدی شورای امنیت سازمان ملل، نقد و بررسی‌های مختلفی در این زمینه صورت گرفته است. هر یک از تحلیل‌گران از منظر و براساس چارچوب تحلیلی خود به ارزیابی این امر مهم پرداخته اند. در این جا برای اینکه چارچوب تحلیلی این نوشتار مشخص شود لازم است به چگونگی ورود تحلیل‌گران برای ارزیابی برجام مروری اجمالی داشته باشیم. به طور کلی چند مدل ارزیابی را می توان مشاهده کرد:

1- الگوی داده و ستانده:
برخی از تحلیل‌گران مبنای قضاوت و تحلیل خود را براساس میزان داده و ستانده هایی که در توافق صورت گرفته است، قرار داده اند.  براساس این الگو می توان بررسی کرد که هر یک از طرفین در مقابل داده ها یا امتیازاتی که داده‌اند، موفق به گرفتن چه امتیازی از طرف مقابل شده‌اند. حاصل این الگو این است که مشخص می‌کند چه نوع بازی در این بده و بستان صورت گرفته است. آیا بازی با حاصل جمع صفر بوده یا غیر صفر. به بیان دیگر آیا بازی برد - برد اتفاق افتاد یا برد- باخت.

2- الگوی تحلیل مقایسه ای:
کاربست این الگو در تحلیل پدیده‌ها متعدد است. در تجزیه و تحلیل مقایسه‌ای، اطلاعات جمع‌آوری شده به‌صورت توصیفی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و با یکدیگر مقایسه می‌شوند. در این رابطه دو نوع تحلیل و ارزیابی را می توان از سوی تحلیل گران ملاحظه نمود.

برخی از آنها براساس الگوی مقایسه، خطوط قرمز را به عنوان شاخص در نظر گرفته، محتوای برجام را با آن شاخص ها سنجش نموده و قضاوت کرده¬اند. برخی دیگر براساس الگوی تحلیل مقایسه ای، اختلاف و اشتراک برجام را با موارد مشابه (مانند مقایسه برجام با توافق ژنو و لوزان یا مقایسه برجام با مدل لیبی و کره شمالی) مد نظر قرار داده و از این طریق وزن و ارزش آن را بدست آورده اند.

3- الگوی روندی:
در این الگو سعی بر این است که ارزیابی یک موضوع مانند برجام در روند تاریخی مورد توجه قرار گیرد. در واقع برخی تحلیل¬گران برخلاف نگاه نقطه‌ای و مقطعی صرف، به روند تحولی و روندی برجام توجه کرده و ارزیابی را در نتایجی که طی این روند بدست آمده ملاک قرار داده اند. براساس این الگو سعی شده است نشان داده شود که محتوای توافق برجام در برگیرنده عقب نشینی های اساسی غرب از خواسته هایی است که در سال های گذشته بر آن پای می فشردند.

4- الگوی تحلیلی براساس پیامدها:
براساس این الگو پیامدهاي ناشی از تاثیر موضوع بر مسایل داخلی و خارجی در ابعاد مختلف قدرت ملی اعم از سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و... سنجش می شود. این الگو از منظرهای مختلفی مورد توجه قرار می گیرد: از جمله مدل تحلیل علت- پیامد که عموما برای تحلیل ریسک بهره گرفته می شود و تاثیر بسزایی در کنترل ریسک و کاهش عواقب و آثار آن دارد. یا مدل تحلیل هزینه – مطلوبیت و هزینه - منفعت که در آن پیامدهای یک موضوع براساس میزان هزینه ها و منافع سنجیده می شود.

به هر حال بخشی از تحلیل‌های صورت گرفته از برجام براساس این مدل است و این تحلیل‌گران سعی دارند با تاثیری که برجام بر مؤلفه های قدرت یا امنیت وارد می سازد، آن را مورد قضاوت و سنجش قرار دهند.

5- الگوی تحلیلی راهبردی:
براساس این الگو قوت‌ها و ضعف‌ها و فرصت‌ها و تهدیدات به صورت توأمان مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته و با تقاطع گیری آنها با یکدیگر موقعیت هر بازیگر در برابر بازیگران دیگر نشان داده می‌شود. برخی تحلیل گران در نقد و بررسی برجام  از این شیوه استفاده کرده اند، منتها تمرکز را بر روی قوت‌ها و ضعف‌ها قرار داده و با مقایسه این دو به ارزیابی و نتیجه گیری نشسته‌اند.

به نظر می رسد جامع ترین و کامل ترین الگو برای تحلیل برجام، الگوی اخیرالذکر باشد.