آیا اقتصاد تداوم برجام را تضمین می‌کند؟
جلیل بیات در یادداشتی در فرارو نوشت:
در یادداشت قبلی ضمن توضیح سه انتقاد وارد بر توافق وین، اشاره شد که مهم ترین دغدغه فعلی پیرامون «برجام» اجرا و تداوم این توافق است. یعنی اینکه هر دو طرف به تعهدات خود پایبند باشند و مثلا در سال نهمِ توافق، آمریکا یا یکی دیگر از اعضای گروه 1+5 با بهانه جویی توافق را برهم نزند. لذا سوال اصلی می تواند چنین باشد که چه عاملی می تواند در تضمین اجرا و تداوم برجام موثر باشد؟
در پاسخ به این سوال محمد جواد ظریف وزیر خارجه ایران اخیرا در مصاحبه ای گفته: «آنچه همه طرف های مذاکره اعتقاد دارند و بیش از هر چیز می تواند باعث تضمین این توافق شود، این است که منافع گسترده ای از اجرای این توافق هم برای جمهوری اسلامی ایران و هم برای سایر کنش گران مهم این عرصه ایجاد می شود و لذا روابط اقتصادی گسترده، یکی از حوزه هایی است که می تواند به پیدایش اعتماد منجر شود که طرفین مطمئن شوند که با این حجم روابط برای هر یک از طرفین، خارج شدن از توافق مقرون به صرفه نیست.»
خاستگاه این دیدگاه نظریه لیبرالیسم و به طور خاص نظریه وابستگی متقابل است، اما برخلاف صحبت آقای ظریف به نظر نمی رسد به چند دلیل روابط اقتصادی، عامل مطمئنی در تضمین تداوم برجام باشد.
اول آنکه به دلیل شرایط خاصی که میان ایران و آمریکا وجود دارد عملا امکان شکل گیری روابط اقتصادی (ونه صرفا تجاری) میان دو کشور در شرایط کنونی وجود ندارد.
دوم آنکه درباره اتحادیه اروپا باید گفت طبق معاهده اتحادیه اروپایی، ایجاد روابط اقتصادی و تجاری با کشورهای ثالث منوط به رعایت برخی اصول و هنجارهای پذیرفته شده اتحادیه اروپا همچون بحث حقوق بشر از سوی این کشورها است. پیش از این و در زمان دولت اصلاحات که «گفتگوهای انتقادی» میان ایران و اتحادیه اروپا در دوره قبل به «گفتگوهای سازنده و فراگیر» تبدیل شد و مذاکرات گسترده ای جهت برقراری روابط اقتصادی میان طرفین صورت گرفت؛ انعقاد یک توافق تجارت و همکاری (TCA) با ایران منوط به رعایت حقوق بشر در ایران شد که البته با بروز مسئله هسته ای عملا انعقاد این توافق کنار گذاشته شد.
لذا اکنون نیز که صحبت از «گفتگوهای سطح بالا» میان ایران و اتحادیه اروپا شده است بدون شک حل و فصل مسائلی همچون حقوق بشر، حمایت ایران از مقاومت و ... در قبال برقراری روابط اقتصادی با ایران مطرح خواهد شد که عملا این موضوع را با دشواری هایی روبرو خواهد ساخت.
سوم آنکه فارغ از توجه به نظریه مارکسیسم که معتقد است اساسا مهم ترین عامل در بروز جنگ ها و اختلافات، اقتصاد است؛ باید گفت روابط اقتصادی لزوما مانع از بروز اختلافات نمی گردد. مهم ترین شاهد در این باره در قرن بیستم روابط اقتصادی آلمان و انگلیس است که حتی تا چند ماه قبل از شروع جنگ جهانی اول به بالاترین سطح خود رسید، اما نتوانست مانع از بروز جنگی خانمان سوز در آن دوره شود.
در دوره معاصر نیز می توان از روابط اقتصادی روسیه و اتحادیه اروپا یاد کرد که علی رغم آنکه روسیه سومین شریک تجاری و اقتصادی اتحادیه اروپا به شمار می رود اما با بروز بحران اوکراین این روابط نه تنها کاهش یافت، بلکه با اعمال اقدامات تنبیهی (تحریم) روابط طرفین رو به تیرگی نهاد.
لذا در مجموع نمی توان به روابط اقتصادی به عنوان تضمین تداوم برجام تکیه کرد. پس چه باید کرد و راه حل چیست؟
به گمان من مهم ترین عامل در تضمین اجرای برجام،«تغییر تصاویر» کنونی و تقریب ساختارهای ذهنی طرفین به یکدیگر است. من پیش از این بارها عنوان کردم، با تصاویر کنونی (یعنی اینکه ایران، آمریکا را دشمن خود می داند که هدف آن براندازی نظام جمهوری اسلامی است و آمریکا ایران را حامی تروریسم و برهم زننده نظم بین المللی می پندارد) امکان رسیدن به توافق مشکل و از دست رفتن توافق احتمالی راحت خواهد بود.
خوش بختانه با شکل گیری دولت یازدهم و به خصوص تلاش های محمد جواد ظریف اقدامات مناسبی در جهت اصلاح تصویر ایران در نظام بین الملل صورت گرفت که مهم ترین نتیجه آن تاکنون دستیابی به توافق برجام بوده است. لذا اگر قرار است این توافق اجرا و تداوم یابد عمده تلاش ها از سوی هر دو طرف باید در جهت اصلاح تصاویر و رفع ابهامات و سوءتفاهمات موجود باشد که در این راه در کنار دیپلماسی رسمی، می توان از دیپلماسی عمومی و فرهنگی استفاده کرد.
استفاده از ابزارهایی همچون سینما، موسیقی، روابط دانشگاهی، توریستی و گردشگری و .. می تواند در اصلاح تصاویر کنونی موثر باشد. اگر نگاه جهان به ایران تغییر یابد و ایران را همانطور که هست (یعنی کشوری صلح طلب و قائل به همزیستی مسالمت آمیز در کنار دیگر کشورها) ببیند نه تنها مسائل امنیتی همچون موضوع هسته ای حل و فصل خواهد شد؛ بلکه روابط گسترده سیاسی، اقتصادی و فرهنگی میان طرفین شکل خواهد گرفت.
می توان حتی در عین داشتن اختلافاتی در زمینه حقوق بشر تصویری صلح طلب و مسالمت آمیز از خود به دنیا مخابره کرد؛ کاری که اکنون چین با تمام توان در حال انجام آن است تا خیزش خود را مسالمت آمیز جلوه دهد.
قدرت نرم موضوعی است که محمد جواد ظریف به خوبی از آن آگاه است و می توان آن را در دستور کار اصلی سیاست خارجی کشور قرار داد.
نظر شما