ایران و ترکیه، از جنگ یمن تا توافق لوزان

بر روابط ترکیه – ایران بر اساس معادلات حساس، از یک سو رقابت منطقه ای حاکم است و از سوی دیگر تلاش برای حفظ مصالح عظیم مشترک. در حالت اول، در بسیاری موارد این رقابت جنبه برخورد به خود می گیرد و مثلا در سوریه و عراق و یمن به مرز انفجار می رسد. در حالت دوم، تلاش برای تمرکز بر مصالح اقتصادی و امنیتی بر این برخورد تاثیر می گذارد. اما بررسی این روابط تا اندازه بسیاری به تحولات طوفانی جاری در منطقه ارتباط دارد.

"طوفان قاطع" ایستگاه جدایی دو کشور است، اتفاقی که تعریفی جدید از روابط دو کشور ایجاد کرده، به ویژه اگر تحولات به گونه ای پیش روند که "طوفان قاطع" اقدام به عملیات زمینی کند. موضع ترکیه نه تنها حمایت از این عملیات بوده بلکه از این فراتر رئیس جمهوری این کشور، رجب طیب اردوغان، لحن ترکیه را تشدید کرد و تهران را متهم به دخالت در امور داخلی سوریه و عراق و یمن کرد و از آن خواست که نیروهای خود را از این کشورها خارج کند. انتظار نمی رود که سیاست صبورانه ایران این بار در مورد ترکیه ادامه داشته باشد، به خصوص که نشانه های درگیری میان آنکارا و تهران از زمان آغاز انقلاب های عربی در تونس و مصر و سپس انتقال آن به یمن و سوریه نمایان شده است. تحولات دراماتیکی که این کشورها به خود دیدند سبب شد تا جدایی ترکیه – ایران بیش از پیش نمایان شود، از جمله در عراق و سوریه، که درگیری های عمیقی میان زیربناهای اجتماعی وجود دارد و نوعی از جنگ داخلی طایفه ای را در دو سطح محلی و منطقه ای به وجود آورده است. ترکیه و ایران در سوریه و عراق در دو جبهه متضاد یکدیگر ایستاده اند، هر طرف برای خود دلایل و توجیه های استراتژیک دارد، تهران حمایت کامل خود را از حکومت سوریه اعلام کرده، و این مساله در سایه پیمان بیش از سه دهه موجود میان دو کشور کاملا طبیعی و قابل فهم است. با توجه به این رویکرد ایران در تمامی زمینه ها به حمایت از حکومت سوریه در مبارزه علیه دشمنان داخلی و خارجی اش پرداخت، در حالی که در موقعیتی کاملا عکس، آنکارا در تمامی جبهه ها فعال شد تا حکومت سوریه را سرنگون کند. همین پیش زمینه ها قابل تطبیق با آن چه در عراق و امروز در یمن می گذرد، است، با وجود این که وضعیت هر کدام از آنها با یکدیگر تفاوت دارد. بر همین اساس می توان مواضع قوی ای که اردوغان در حمایت از طوفان قاطع و واکنش غضبناک ایران از او را ارزیابی کرد. واکنشی که به مرحله ای رسید که برخی از مقامات ایران خواستار لغو سفر اردوغان به تهران که قرار است سه شنبه انجام شود، شدند.

حقیقت این است که انتقادهای اردوغان از سیاست های ایران با آغاز "طوفان قاطع" شدیدترین موضع ترکیه علیه ایران تا کنون بوده است. بعد از آن که آنکارا تصمیم گرفت هیچ درگیری ای با ایران نداشته باشد، اردوغان برای نخستین بار تلاش کرد ایران را متهم کند که تلاش دارد «بر منطقه مسلط شود و این قابل قبول نیست.» او همچنین خواستار «خروج نیروهای ایران از یمن و سوریه و عراق» شد. اردوغان این اظهارات را با اعلام حمایت از "طوفان قاطع" همراه کرد و اعلام آمادگی برای حمایت لوجستیکی در این زمینه کرد. اظهارات اردوغان طوفانی از واکنش را در ایران به دنبال داشت. وزارت امور خارجه این کشور، کاردار ترکیه در تهران، باریش صایجی را احضار کرد و شماری از نمایندگان و مقامات ایرانی خواستار لغو سفر اردوغان به تهران شدند، اما واکنش های غضبناک ایران نه تنها باعث تغییر مواضع تاییدآمیز ترکیه از عملیات "طوفان قاطع" نشد، بلکه آنکارا فاش کرد که از قبل در جریان "طوفان قاطع" بوده که به روشنی اشاره به هماهنگی عربستان – ترکیه در سایه بهبود روابط دو کشور دارد.

با این حال کسانی که برخوردهای جدید ترکیه – ایران به دلیل "طوفان قاطع" را پیگیری می کنند، می گویند که قواعد بازی رقابت سنتی میان دو کشور را تغییر نخواهد کرد. درگیری بر سر بحران سوریه وارد پنجمین سال خود شده در حالی که نه تنها روابط دو کشور تا کنون به مرز انفجار نرسیده است، بلکه از این فراتر دو کشور بر توسعه روابط اقتصادی کار می کنند گویی که روابط اقتصادی دو کشور ربطی به درگیری های جاری ندارد. پروژه های عظیم در زمینه های نفت و گاز و بازرگانی دو طرف بازی را کناری نشانده و هر کدام از دو طرف اهمیت استراتژیک کلان یکدیگر را به خوبی درک می کنند. حتی شاید چنین رویکردی بتواند بیش از پیش تفاهم لوزان هسته ای میان ایران و غرب را تقویت کند، به ویژه که ترکیه در مرحله گذشته نقش بزرگی در کاهش تاثیر تحریم های تحمیلی علیه ایران داشت و کمک کرد که ایران بتواند با غلبه بر این تحریم ها روابط مالی و تجاری آسیب دیده خود را حفظ کند. با توافق لوزان، ترکیه گذرگاهی بین المللی برای عبور خطوط انرژی خواهد شد و این مساله سبب می شود تا روابط اقتصادی دو کشور بیش از پیش تقویت شود.

شاید آن چه باعث می شود تا دو کشور حد و مرزهای درگیری سنتی خود را حفظ کنند توافق ضمنی شان بر جلوگیری از تشکیل کشور مستقل کردی در منطقه باشد، به ویژه که کردها در عموم منطقه به بازیگر مهم منطقه ای تبدیل شده اند و بلندپروازی های قومی شان می تواند مرزهای جغرافیایی منطقه را تغییر دهد.

در مقابل، بعضی ها بر این اعتقادند که تحولات منطقه ترکیه را بر آن داشته که دریابد طرح منطقه ای اش در آستانه ورود به مرحله جدیدی است و گریزی ندارد جز این که بازی سنتی در روابطش با تهران را تغییر دهد. ترکیه در حال حاضر به دلیل افزایش نفوذ ایران در منطقه خود را تحت فشار می بیند و "طوفان قاطع" را مدخلی برای بهبود روابط خود با کشورهای عربی حوزه خلیج فارس، از جمله عربستان سعودی می داند، به ویژه که این عملیات از حمایت دیگر کشورهای بزرگ غیر عربی منطقه مثل پاکستان نیز برخوردار است. ترکیه همچنین امیدوار است با برقراری روابط حسنه با عربستان بتواند روابطش را با مصر بهبود بخشد. به خصوص که ستاره اقبال اردوغان نزد عربستانی ها صعود کرده و او را قدرت منطقه ای قابل اعتنایی در درگیری ها با ایران در قضایای منطقه ای، از جمله در بحران سوریه و تلاششان برای سرنگونی حکومت بشار اسد می بینند. به خصوص که ترکیه رویای "طوفان سوریه" مثل "طوفان قاطع" در یمن را در سر می پروراند.   

آن چه ثابت شده شگفتی سیاسی بزرگ اردوغان است که می بیند از روح طوفان قاطع توافق هسته ای لوزان بیرون آمده و این شگفتی پایان نخواهد یافت تا زمانی که در موعد مقرر به تهران سفر کند و نتایج این سفر را عینا ببیند.