چرا تفاهم لوزان، لرزان نیست؟/ منتقدان «توافق خوب» را تعریف کنند

آن‌ها که هنوز بیانیه لوزان خوانده نشده، آن را لرزان خواندند، چه راه‌حلی برای لغو تحریم‌های شورای امنیت، آمریکا و اروپا دارند؟ چطور می‌توانند پروسه غنی‌سازی و تحقیق و توسعه هسته‌ای را طبق توافقی بین‌المللی حفظ کنند؟

سرگه بارسقیان 

در فیلم مخلوقات زیبا (Beautiful Creatures) محصول ۲۰۱۳، دیالوگی هست که به کار امروز ما زیاد می آید؛ کاراکتر فیلم که پسری جوان به نام ایتان است، عاشق دختری می شود که در گفت وگو هایش با او دائم از کلمه «خوب» استفاده می کند؛ دختر خوب، کتاب خوب و... دختر در پاسخ به ایتان می گوید: «خوب را تعریف کن.» این سؤال را باید از همه مخالفان ایرانی، آمریکایی، عرب و اسرائیلی مذاکرات هسته ای ایران و ۱+۵ و بیانیه لوزان پرسید. ماه هاست که آمریکایی ها می گویند عدم توافق بهتر از «توافق بد» است، اسرائیلی ها مدام می گویند خواهان «توافق خوب» با ایران هستند، جان کری، وزیر خارجه ایالات متحده هم روز پنجشنبه گفت این یک توافق خوب است؛ محمدجواد ظریف، همتای ایرانی او هم چند باری گفته است توافق خوب در دسترس است.

حالا باید پرسید این توافق خوب چیست؟ بهتر است اینطور پرسیده شود، آیا منظور طرفین از «توافق خوب» یکی است؟ قبلا اینطور نبود؛ توافق خوب برای آمریکا، برای ایران توافقی خوب نبود یا بالعکس. اما وقتی ایرانی ها با فرمول برد-برد پشت میز مذاکره نشستند، به این معنی است که این توافق برای هر دو طرف خوب باشد، عبارت بهترش را ظریف بعد از بازگشت به تهران گفت: «قرار نیست در مذاکره و توافق یک طرف تمام امتیازات را بگیرد و طرف مقابل تسلیم شود.» انتظار این بود که توافق، شکست یکی و پیروزی دیگری نباشد، پس قابل پیش بینی بود که طرفین خواسته های خودشان را در توافق بگنجانند، با تعدیل در بیشینه انتظارات و حداکثر توقعات. توافق خوب برای طرفین، توافقی است که به خواسته هایشان در سطحی که مقدور و برای خود و دیگری مقبول است برسند.

خواسته های ایران چه بود؟ رسمیت بخشیدن به حق غنی سازی اورانیوم، استمرار فعالیت های تحقیق و توسعه هسته ای، رفع تحریم های اقتصادی بین المللی (شورای امنیت، دولت و کنگره آمریکا و اتحادیه اروپا)، شفافیت برنامه هسته ای ایران و اعتماد متقابل بین ایران و سایر کشور ها. بیانیه لوزان تحقق این خواسته ها بود. حسن روحانی در شعارهای انتخاباتی اش گفته بود که شفافیت بیشتر در برنامه های هسته ای و اعتماد متقابل دو قدم برای کاهش تحریم های بین المللی است؛ بیانیه لوزان، عمل به این وعده بود.

خواسته های غرب چه بود؟ آیا غرب انتظار برچیدن کامل تاسیسات اتمی ایران را داشت؟ الان دیگر کسی چنین انتظاری ندارد؛ حتی بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل هم منظورش را از توافق خوب «محدود کردن برنامه هسته ای ایران» معنی کرد. غرب نظارت بر برنامه هسته ای ایران را می خواست؛ راه حلش تحریم بیشتر نبود؛ حتی باراک اوباما، رئیس جمهور آمریکا هم بعد از بیانیه لوزان گفت تحریم ها به تنهایی نمی توانست برنامه هسته ای ایران را متوقف کند. راه حل «در دسترس» بازرسی بیشتر بود که غرب به آن رسید. حتی همان تاسیسات فردو که طبق ارزیابی کار شناسان نظامی غربی، با حمله اسرائیل هم قابل بمباران نیست (اسرائیل بمب های جی بی یو – ۲۸ دارد که از بمب های بتن شکن آمریکا کوچکترند) حالا از دنیای اسرارآمیز غرب تبدیل به مرکز تحقیقات هسته ای می شود. خواسته غرب این بود که نگرانی ها از برنامه هسته ای ایران مرتفع شود؛ راه حل آن نه قطعنامه شورای امنیت بود و نه تحریم بیشتر و تهدید نظامی؛ بلکه سپردن کار به بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی است تا قابل راستی آزمایی باشد.

امکان توافقی بهتر بود؟ پاسخش را جان کری در بوستون گلوب داد که آن ها که توافق را ناکافی می دانند توضیح دهند چه راه حل جایگزینی دارند که نتیجه ای بهتر به دست آورند؟ نتیجه دیگر جنگ بود یا بستن درهای تاسیسات اتمی بر روی بازرسان آژانس؟ این نتیجه چقدر مطلوب غرب بود؟ چه راه دیگری داشت تا بدون هزینه ای سیاسی، نظامی و اقتصادی موضوع اتمی ایران را حل کند؟ ایران چه راهی داشت؟ منتقدان تفاهم سیاسی لوزان در ایران چه راه حل دیگری داشتند؟ جز اینکه راه های قبلی به شورای امنیت سازمان ملل ختم شد که برنامه هسته ای ایران را ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد برد که به عنوان تهدید علیه صلح و امنیت جهانی بررسی شد؟ آن ها که هنوز بیانیه لوزان خوانده نشده، آن را لرزان خواندند، چه راه حلی برای لغو تحریم های شورای امنیت، آمریکا و اروپا دارند؟ چطور می توانند پروسه غنی سازی و تحقیق و توسعه هسته ای را طبق توافقی بین المللی حفظ کنند؟ چگونه طبق سندی مورد پذیرش قدرت های جهانی می توان تاسیسات اتمی را حفظ و از تعطیلی آن جلوگیری کرد؟

چرا تفاهم لوزان، لرزان نیست؟ بیانیه خبر از توافقی متوازن می دهد که خاصیت برگشت پذیری دارد؛ اما نگرانی برخی منتقدان اینست که محدودسازی هسته ای ایران در کاهش تعداد سانتریفیوژ ها، بازطراحی تاسیسات فردو و اراک و تقلیل ذخایر اورانیوم غنی سازی شده، برگشت ناپذیر است و تحریم ها برگشت پذیر. لغو همه تحریم ها در همان روز اجرای توافق چنانکه حسن روحانی، رئیس جمهور هم بر آن تاکید کرد و ماندن هزار سانتریفیوژ در تاسیسات فردو تا در صورت خلف وعده غرب فعال شود، تصویب قطعنامه ای در شورای امنیت برای لغو قطعنامه های سابق و پذیرش آب سنگین اراک نشانه هایی از باز بودن دست ایران در تعبیه مواردی در راه حل های نهایی برای عمل در صورت نقض توافق از طرف مقابل است.

گرچه هنوز اول راه است، این ها راه حل هایی است برای توافق پایدار. تا نگارش و تصویب توافق نهایی، امکان تغییر در آن هست.