اتفاقات باستان‌شناسی ایران در سال 93

سال 93 در دولت تدبیر و امید،‌ حتی اگر در عمل موفق به ایجاد نکردن تدبیر و امید در دل باستان‌شناسان نشد،‌ اما دست‌کم در ظاهر با برگزاری نشست‌ها و اهدای نشان پدر باستان‌شناسی ایران و بحث درباره‌ی بایدها و نباید‌های باستان‌شناسی در کشور، سالی پر از یادآوریِ «باستان شناس» بود.

ماه شمار باستان‌شناسی در سال گذشته بیشتر به چند ماه سال برمی‌گشت، اردیبهشت، خرداد و اسفند ماه سال 1393 که در این دو ماه بیشترین توجه‌ها را به باستان‌شناسان به عنوان قشری که در چند سال گذشته حتی تعداد زیادی از آن‌ها یا از کار بیکار و از مصاحبه و اطلاع رسانی محروم شدند و در لیست سیاهِ مدیران سابق سازمان میراث فرهنگی قرار گرفتند یا پروژه‌های کاوش آن‌ها ملغی شد، اختصاص یافت.

البته کاوش، مطالعه، بررسی، کشف و آن‌چه که از محوطه‌های تاریخی در حال کاوش به دست می‌آید نیز خود حدیث مفصلی از تلاش روزانه‌ی باستان‌شناسان است که به دلیل گستردگی موضوع مجال صحبت از آن نیست.

29 اردیبهشت / آغاز دوازدهمین گردهمایی باستان‌شناسان
گردهمایی سالانه‌ باستان‌شناسی ایران با پیشینه‌ای که پیش‌درآمد آن برگزاری کنگره‌ی بین‌المللی هنر و باستان‌شناسی ایران (International Congress Iranian Art & Archaeology) با دستاورد معرفی فراگیر جایگاه فرهنگ و تمدن والای ایران به جهانیان است، به گونه‌ای مناسب به احیای فرهنگ ایران می‌پردازد.

نخستین کنگره بین‌المللی هنر و باستان‌شناسی ایران حدود 90 سال پیش در سال 1304 در فیلادلفیا، دومین در سال 1309در لندن، سومین در سال 1313 در لنینگراد، چهارمین در سال 1338 در نیویورک، پنجمین در سال 1346 در تهران و شیراز ، ششمین در سال 1350 در آکسفورد و هفتمین در سال 1351 در تهران برگزار شد.

بعد از آن تا پیش از انقلاب اسلامی این کنگره هر ساله با حضور باستان شناسان و پژوهشگران در زمینه‌های مختلف میان دانشی باستان‌شناسی برگزار شد و با وقفه ای پس از انقلاب اسلامی، نخستین‌بار در سال 1373 در شوش با شور و استقبال جامعه باستان شناسی برگزار شد. پس از آن تا سال 1391 این گردهمایی‌ها به گونه‌ای پراکنده و نامنظم برپا می‌شد تا در سال 1391 پس از وقفه‌ای چهار ساله و انتقال دوباره‌ی پژوهشکده از شیراز به تهران، یازدهمین گردهمایی تشکیل شد.

دوازدهمین همایش باستان شناسی نیز از 29 تا 31 اردیبهشت 1393 در تهران برگزار و به حاصل فعالیت‌های باستان‌شناسان در سال 1391 پرداخت. آغاز به کار دوازدهمین گردهمایی سالانه‌ بین‌المللی باستان‌شناسان ایران با حضور هفت کشور میهمان، به مدت سه روز با برگزاری پنل‌های تخصصی مقاله‌های ارائه شده توسط تیم‌های باستان‌شناسی ایرانی و خارجی در سالن آمفی تئاتر موزه‌ی ملی ایران کار نخستین خبر بود. در آن مراسم، نمایشگاه کاوش‌های باستان‌شناسی در سال 91 نیز توسط رئیس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری افتتاح شد.

اما این گردهمایی حاشیه‌هایی را نیز به دنبال داشت، از جمله دیپورت شدن «رمی‌بوشارلا»، باستان‌شناس فرانسوی که سال‌ها به‌صورت مشترک با باستان‌شناسان ایرانی در محوطه‌های تاریخی پاسارگاد پیش از آب‌گیری سد سیوند کاوش کرده بود و در سال‌های گذشته نیز بارها به ایران سفر کرده و علاوه بر حضور در گروه‌های کاوش، در همایش‌های مختلف سخنرانی کرده بود، به دعوت ایران و برای حضور در این گردهمایی به کشورمان سفر کرد، اما در فرودگاه دیپورت شد.

6 خرداد/ نقشه باستان‌شناسی کشور نقطه پایان نخواهد داشت
تهیه‌ی نقشه را دکتر عزت‌الله نگهبان (پدر باستان‌شناسی ایران) از سال 1333 آغاز کرد. او آن زمان برای تهیه‌ نقشه، یک دستورالعمل ابتدایی به‌ دست آورد و افراد زیادی را در کار دخیل کرد؛ اما پس از گذشت 60 سال، پژوهشکده‌ باستان‌شناسی همچنان در ابتدای راه تهیه‌ «نقشه‌ باستان‌شناسی» کشور است.

پس از نخستین اقداماتی که دکتر نگهبان برای تهیه‌ نقشه‌ باستان‌شناسی ایران انجام داد، حدود سال 1380، دکتر محمدرحیم صراف - باستان‌شناس - در این زمینه کارهایی کرد و تا زمان بازنشستگی، آن‌ها را ادامه داد؛ اما بعد از سال 1386، با تغییر پی‌درپی مدیران در این حوزه، اطلاعاتی که توسط این باستان‌شناس پیشکسوت تهیه شده بود‌، ناپدید شد!

گروه دیگری از سال 1388 به سرپرستی عباس مقدم - رییس سابق پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی - مسوولیت تهیه‌ی این نقشه را برعهده گرفت؛ اما هیچ اطلاعی از گذشته، از جمله از تحقیقات دکتر صراف در اختیار نداشت. به همین دلیل، کار تهیه‌ی نقشه‌ی باستان‌شناسی تقریبا از صفر آغاز شد.

به همین دلیل عباس مقدم، مسئول تهیه‌ نقشه باستان‌شناسی ایران در آن تاریخ تأکید کرد: با این وجود، جای خوشبختی است که پس از این همه سال، به این مرحله‌ی ابتدایی از تهیه‌ی نقشه‌ی باستان‌شناسی کشور رسیده‌ایم.

وی درباره‌ی پیش‌بینی زمان به پایان رسیدن پروژه‌ی تهیه‌ی نقشه‌ی باستان‌شناسی کشور، اظهار کرد:‌ فرزند‌، نوه‌، نتیجه و نبیره من هم اگر روی تکمیل نقشه‌ی باستان‌شناسی کشور کار کنند، این نقشه به پایان نمی‌رسد. پهنه‌ی ایران آن‌قدر وسعت دارد که نمی‌توان با چندبار کاوش باستان‌شناسی ادعا کرد که همه‌ی اطلاعات از محوطه‌ی تاریخی به‌طور کامل به‌دست آمده است. همیشه باید در حال افزودن اطلاعات درباره‌ی محوطه‌های تاریخی به این نقشه باشیم.

18 شهریور/ «ساماندهی بورس اموال تاریخی»
سعید شیرکوند یکی از تلاش‌های سازمان میراث فرهنگی و گردشگری را سامان‌دهی بورس اموال تاریخی دانست و توضیح داد: بورس اموال تاریخی را با ساختاری تعریف‌شده ایجاد می‌کنیم تا اگر کسی اثری تاریخی را در اختیار داشت، بتواند با ایجاد هویت برای آن و شناسنامه‌دار کردنش، گاهی آن را برای مردم به‌نمایش بگذارد یا اگر خواست، آن را به داوطلبان علاقه‌مند بفروشد.

او شناسنامه‌دار کردن آثار تاریخی در اختیار مردم را وسیله‌ای برای ردیابی آثار و جلوگیری از قاچاق آن‌ها توسط قاچاقچیان دانست و گفت: با این اقدام می‌توانیم آثار و اشیای تاریخی در اختیار مردم را که از ترس سرقت، همیشه در پستوها نگهداری می‌شوند، از این مکان‌ها خارج کنیم.

وی این اقدام را یک راه مناسب برای دارندگان آثار تاریخی ارزیابی و تأکید کرد: در حال حاضر نبودن چنین سامانه‌ای، یک خلأ در سازمان میراث فرهنگی است که باعث شده، بسیاری از اموال تاریخی از دید عموم مردم خارج باشند.

۲۱ شهریور/ «مرامنامه باستان‌شناسان بررسی شد»
این بار در نخستین نشست جامعه‌ علمی باستان‌شناسان با عنوان «اولویت‌ها و ضرورت‌های باستان‌شناسی ایران» صحبت از بررسی مرام‌نامه‌ی باستان‌شناسان شد و آن خوانده و بررسی شد.

در این همایش، حکمت‌الله ملاصالحی - استاد دانشگاه تهران - سخنانی با موضوع «اخلاق در باستان‌شناسی، التزام به صیانت از مواریث فرهنگی» مطرح کرد. در ادامه‌، سپیده سعیدی - عضو هیئت مدیره‌ی جامعه‌ی باستان‌شناسان ایران - مرامنامه‌ی اخلاقی باستان‌شناسان را بررسی کرد. وی این مرامنامه را منشوری روشنگر دانست که می‌تواند راه و روش اخلاق‌مدار، انجام پژوهش و آموزش باستان‌شناسی در میان اعضای جامعه‌ی باستان‌شناسی ایران را داشته باشد و افزود: وجود این مرامنامه به‌دلیل نیاز بیش از پیش به توجه و التزام جامعه‌ی باستان‌شناسی ایران به اصول اخلاق حرفه‌ای به نگارش درآمده است.

«دریغ که یک گره در باستان‌شناسی گشوده شده باشد»
کامیار عبدی، باستان‌شناس و سردبیر مجله‌ی «باستان‌شناسی و تاریخ» نیز در این همایش اظهار کرد: از آنچه این فارغ‌التحصیلان و مقالات‌شان به دانش ما درباره‌ی باستان‌شناسی ایران افزوده‌اند، یک‌ درصد دانش کیفی و 99 درصد دانش کمی، یعنی توضیح واضحات و تکرار مکررات است؛ اما دریغ از یک گره که در باستان‌شناسی ایران در این سال‌ها گشوده شده باشد.

20 مهر/ دومین نشان عزت‌الله نگهبان برای «محمود موسوی»
دومین نشان دکتر «عزت‌الله نگهبان» در این تاریخ به استاد محمود موسوی، باستان‌شناس پیشکسوت ایران و از شاگردان زنده‌یاد عزت‌الله نگهبان اهدا شد. این آیین بزرگداشت که به کوشش انجمن علمی باستان‌شناسی ایران و مجله‌ ایران‌شناسی مارلیک برگزار شد، از 60 سال خدمات علمی، فرهنگی و میهنی استاد محمود موسوی قدردانی کرد.

استاد محمود موسوی متولد 1317 در شهر زنجان، در زمان حیات دهخدا در موسسه‌ی لغت‌نامه‌ی دهخدا کار می‌کرد. زمانی‌که او وارد دانشگاه تهران شد، نزد اساتیدی مانند دکتر عزت‌الله نگهبان به آموزش باستان‌شناسی پرداخت. وی بعدها در اداره‌ی باستان‌شناسی به کار مشغول شد و در نقاط مختلف ایران به کاوش‌های باستان‌شناسی پرداخت. موسوی پس از انقلاب، معاون اداری باستان‌شناسی کشور شد و توانست در این سمت به فعالیت‌های ارزنده‌ای بپردازد که از جمله آنها می‌توان به برگزاری نخستین همایش باستان‌شناسی ایران پس از انقلاب در شهر شوش اشاره کرد.

اما دکتر «عزت‌الله نگهبان»، یکی از سرسخت‌ترین مدافعان منظم‌کردن فعالیت‌های مربوط به باستان‌شناسی بوده‌ است. بسیاری او را دشمن بزرگ قاچاقچیان و دلالان عتیقه در ایران می‌دانند.

۸ آذر/ پاسخ میراث فرهنگی به نگرانی باستان‌شناسان پس از سه ماه!
در این تاریخ، پس از گذشت حدود سه ماه از بحثی که معاون برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری سازمان میراث فرهنگی و گردشگری درباره‌ سامان‌دهی بورس اموال تاریخی در کشور مطرح کرد - بحثی ‌که با واکنش‌های زیادی از سوی باستان‌شناسان و دوستداران میراث فرهنگی مواجه شد، به حدی که آن‌ها این اقدام را راهی برای باز شدن دست قاچاقچیان آثار تاریخی دانستند - سازمان میراث فرهنگی و گردشگری بالاخره درصدد پاسخ دادن به سوالات و دل‌نگرانی باستان‌شناسان برآمد.

حمید ضیایی‌پرور، رئیس مرکز روابط عمومی و ارتباطات سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در گزارشی با عنوان «نگاهی به دلایل و کارکردهای تاسیس شرکت سهامی خرید و فروش کالای تاریخی فرهنگی مجاز» به بررسی ابعاد این اتفاق پرداخت. این مطلب گزارش گونه به بیان اهداف اجرای طرح بورس اشیای تاریخ، کالاها و اشیاء قابل معامله در این طرح، وضعیت خرید و فروش اشیای تاریخی و روش اجرای طرح و نتایج حاصل از آن پرداخت.

۲۹ آذر/ اولین گردهم‌آیی سینمای مستند و باستان‌شناسی
در سال 1393 با مشارکت و همکاری مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی، پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و موزه ملی ایران، نخستین گردهم‌آیی بین‌المللی سینمای مستند و باستان‌شناسی شد. این رویداد در روزهای 15 تا 17 دی ماه 1393 در موزه ملی ایران برپا شد، ۱۷ فیلم مستند ایرانی و خارجی به نمایش درآمد و همزمان 13 مقاله علمی- پژوهشی با موضوع سینما و باستان‌شناسی هم ارائه شد.

4 اسفند/ سوگندنامه مسئولان میراث‌فرهنگی
برای نخستین‌بار از روی کار آمدن دولت تدبیر و امید، رئیس پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی و رئیس پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی در جمع دانشجویان باستان‌شناس حاضر شدند و به بخشی از دغدغه‌های این دانشجویان پاسخ دادند. آینده‌ی باستان‌شناسی در ایران، انجام کاوش‌، بررسی و پروژه‌های میدانی و حتی سیاست‌گذاری‌هایی که سازمان میراث فرهنگی برای دانشجویان باستان‌شناس در اولویت دارد‌، از جمله دغدغه‌هایی است که دانشجویان این رشته هر روز و هر لحظه با آن درگیرند، آن‌ها برای برطرف کردن، این دغدغه‌ها از رئیس پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی خواستند، تا به پرسش‌هایشان جواب دهد.

البته لزوم به کارگیری اساتید باستان‌شناسی، مساله‌ی اشتغال دانش‌آموختگان این رشته و تامین نیروی کار پژوهشگاه، برنامه‌ریزی کلان پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی و پژوهشگاه برای حمایت از پایان نامه‌های دانشجویی و تبعیضی که گاهی اوقات در برخورد با پیشنهادات دانشجویی برای پایان‌نامه‌ی دانشجویان قائل می‌شوند و انتظارات پژوهشکده باستان شناسی و پژوهشگاه میراث فرهنگی از دانشجویان نسل جوان به عنوان آیندگان میراث فرهنگی نیز توسط دانشجویان باستان‌شناس با سید محمد بهشتی، رئیس پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی و حمیده چوبک، رئیس پژوهشکده باستان‌شناسی در میان گذاشته شد.

هر چند سید محمد بهشتی در پاسخ به دغدغه‌های دانشجویان و اساتید باستان‌شناس، با ارائه‌ آمار و صحبت‌های تکراری درباره‌ وضعیت گذشته و حال باستان‌شناسی در کشور،‌ وضعیت پژوهشگاه میراث فرهنگی در حال حاضر را تشریح کرد.

البته این دو مسئول در این میان به نکات ریزی نیز اشاره کردند؛ «به مفهوم استراتژیک ما امیدوار هستیم»، «اگر بقال سرکوچه فهمید باستان‌شناسی چیست، در حاشیه نیستیم»، «رسانه‌ها دراکولایی که با بوی خون انرژی می‌گیرند»، «سوگندنامه برای مسئولان میراث فرهنگی، «در قبال سایت‌های باستان‌شناسی، ‌رفتار مسئولانه داشته باشیم»، «باستان‌شناسی یک رشته‌ کارآفرین»، «باستان‌شناسی را به بخش خصوصی نمی‌دهیم».

5 اسفند/ سه رخداد باستان‌شناسی در یک روز
نخست سالروز تولد دکتر «عزت‌الله نگهبان» (پدر باستان‌شناسی ایران) که براساس رسم سالانه‌ انجمن علمی باستان‌شناسی ایران، در این تاریخ نشانی به یاد او به باستان‌شناسان پیشکسوت اهدا می‌شود.

دومین رخداد باستان‌شناسی، اعطای سومین نشان "پدر باستان‌شناسی ایران" برای «محمدرحیم صراف» بود. در سال 1391 این نشان برای نخستین‌بار به «محمد یوسف کیانی» اهدا شد. در سال 1392 به دلیل برخی مشکلات این نشان به کسی اهدا نشد، اما به جای آن، در 20 مهر سال گذشته دومین نشان به «محمود موسوی» داده شد.

سومین رخداد باستان‌شناسی در 5 اسفند 1393 «گشایش گروه باستان‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی» بود.

۱۰ اسفند/ نحسی 13 و تلخی نوروز برای باستان‌شناسان
سیزدهمین گردهمایی سالانه باستان‌شناسی ایران که با مرور 50 سال بررسی‌های ژئوفیزیک ایران همراه بود، به همت پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری برگزار شد.

در واقع به اعتقاد سید محمد بهشتی، نحسی عدد 13 این‌بار عمل نکرد و گردهمایی‌های سالانه‌ی باستان‌شناسی به عدد 13 رسیدند.

رئیس پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی و گردشگری نبود «عدل» در باستان‌شناسی را از مهمترین وقایع در حوزه‌ی باستان‌شناسی دانست و به گذشته‌ی نامطلوبی که باستان‌شناسی در طول چند سال گذشته پشت‌سر گذاشته اشاره کرد. او معتقد است «سال 94 برای باستان‌شناسی درخشان نیست»

سیزدهمین همایش نیز مانند همایش پیشین آن، با حاشیه‌هایی همراه بود. حضور « دنیل پاتس» باستان‌شناسی که مصرانه نامی مجعول را برای «خلیج‌ فارس» در مقالات و کتاب‌هایش به‌کار برده بود، با حضور در ایران در این همایش شرکت کرد.

۱۶ اسفند/ درخواست باستان‌شناسان ایرانی از یونسکو
در این روز، جوامع باستان‌شناسی ایران در بیانیه‌هایی جداگانه، ‌تخریب آثار تاریخی عراق توسط داعش را محکوم و از یونسکو در این زمینه درخواست کمک کردند.

این واکنش نسبت به اقدام داعش در حمله و تخریب موزه‌ی موصل اتفاق افتاد و «جامعه‌ باستان‌شناسان ایران» و «انجمن علمی باستان‌شناسان ایران» در دو بیانیه‌ جداگانه این اقدامات را محکوم و از سازمان‌های بین‌الملل خواستند در این زمینه اقدامی انجام دهند.