نوروز از كانادا تا سرزمين كانگوروها
ساعت ٢ بامداد است، ٢ و ١٥ دقيقه و ١١ ثانيه شنبه‌شب، اول فروردين چهارمين سال از آخرين دهه قرن حاضر شمسي. ايرانيان در گوشه و كنار جهان، اين ساعت را چند روز است به خاطر سپرده‌اند، آنهايي كه در شهرهاي ايران زندگي مي‌كنند، در اين ساعت از بامداد، قطعا دور سفره هفت سين براق‌شان نشسته‌اند و دعاي تحويل سال مي‌خوانند، آنهايي هم كه از ايران دورند، به ياد خانواده و دوستان‌شان، ساعت ٢ بامداد به وقت ايران، هرجاي شهر باشند، سعي مي‌كنند خود را به پاي هفت سين‌شان برسانند.
به گزارش اعتماد، نوروز، كهن‌ترين جشن ايرانيان، به قرن‌هاي دور بازمي‌گردد. اول فروردين ماه، در ميان ايرانيان امروز و ديروز، سال تغيير مي‌كند و بهار آغاز مي‌شود. شايد بتوان گفت امروز بيشتر اين كشورها، رسوم به جامانده از ايران باستان را با خود به همراه داشته‌اند و در اين ميان، نوروز، مهم‌ترين و پررنگ‌ترين سنت ديريني است كه ايران و همسايگان پايبند به رسومش، همچنان اول فروردين را به جشن مي‌نشينند. اين آيين باستاني اما منحصر به ايرانيان نيست و منحصر به مرزهاي ايران هم نيست.
نوروز در ايران و افغانستان آغاز سال نو محسوب مي‌شود و در برخي ديگر از كشورها تعطيل رسمي است. بنا به پيشنهاد جمهوري آذربايجان، مجمع عمومي سازمان ملل در نشست ۴ اسفند ۱۳۸۸ (۲۳ فوريه ۲۰۱۰) ۲۱ ماه مارس را به عنوان روز جهاني عيد نوروز، با ريشه ايراني به‌رسميت شناخت و آن را در تقويم خود جاي داد. در متن به تصويب رسيده در مجمع عمومي سازمان ملل، نوروز، جشني با ريشه ايراني كه قدمتي بيش از سه هزار سال دارد و امروزه بيش از ۳۰۰ ميليون نفر آن را جشن مي‌گيرند توصيف شده است. نوروز در ۹ كشور ايران، افغانستان، تاجيكستان، جمهوري آذربايجان، ازبكستان، تركمنستان، قزاقستان، قزقيزستان و آلباني با همين نام تعطيل رسمي است. بيشتر كشورهاي خاورميانه، آسياي ميانه، قفقاز، شبه قاره هند و بالكان اين روز را به مناسبت آغاز سال نو، جشن مي‌گيرند. در برخي جاها نيز با وجود رسمي نبودن هر ساله شمار زيادي از مردم مراسم نوروز را برگزار مي‌كنند. حتي در كشوري چون سوريه، جشن نوروز نزد كردهاي ساكن سوريه از اعتبار و احترام ويژه‌اي برخوردار است. شايد به همين دليل است كه نوروز مورد استقبال مردم بسياري از سرزمين‌هاي ديگر قرار گرفته و هر چه كه مي‌گذرد بر نفوذ و گستردگي آن افزوده مي‌شود، چنان‌كه امروز از آسياي ميانه گرفته تا آسياي مركزي، از پاكستان گرفته تا تانزانيا با جلال و شكوه تمام گرامي داشته مي‌شود.
در پاكستان غالبا صفت «عالم‌افروز» را در مورد نوروز به كار مي‌برند و اين حكايت از علاقه‌مندي مردم اين كشور به نوروز دارد. بسياري از خانواده‌هاي پاكستاني براي يكديگر كارت تبريك طلايي و الوان مزين به گل و بلبل كه نشان از نو شدن طبيعت دارد، مي‌فرستند كه معمولا بر آن عبارت عيد مبارك نقش بسته است. آنها هم مانند ايراني‌ها خانه‌تكاني مي‌كنند، لباس نو مي‌پوشند، به ديد و بازديد مي‌روند و سعي مي‌كنند كدورت و غم را از دل‌ها بزدايند و زندگي را به شادي بگذرانند. خانواده‌هاي پاكستاني به هنگام نوروز سفره نوروزي رنگين مي‌گسترانند و انواع شيريني و ميوه‌ها را بر آن مي‌چينند و بزرگ‌ترها به كوچك‌ترها هديه مي‌دهند. از آداب و رسوم عيد نوروز در ميان مردم پاكستان تهيه انواع شيريني مثل «لدو»، «گلاب حامن»، «رس ملايي»، «كيك برفي»، «شكرپاره»، «كريم رول»، «سوهن حلوا» و همچنين پختن غذاهاي معروف اين ايام و عيدي دادن و گرفتن و ديد و بازديد اقوام است.
نوروز در تاجيكستان، به خصوص در «بدخشان» با شكوه بسيار برگزار مي‌شود. نوروز براي مردم تاجيك كه روزگاري سرزمين‌شان بخشي از ايران بزرگ محسوب مي‌شده عيد ملي اجدادي است و آن را غدير ايام يعني عيد بزرگ مي‌خوانند. تاجيك‌ها در نخستين روز نوروز، صبحانه را با انواع غذاهاي شيرين صرف مي‌كنند مانند حلوا و شيربرنج و به اين اميد كه تا پايان سال زندگي شان شيرين باشد. پس از صرف صبحانه پارچه سرخي را بالاي در ورودي خانه مي‌آويزند كه آن را نشانه بهروزي و خوش بختي مي‌دانند. آنگاه وسايل خانه را كه از قبل تميز كرده‌اند به طرزي نيكو مي‌چينند، سپس پنجره‌ها را مي‌گشايند تا نسيم نوروزي در زواياي خانه به گردش درآيد. همه لباس تازه به تن مي‌كنند و كوچك‌ترها در حالي كه غنچه‌اي از گل سرخ در دست دارند نزد بزرگ‌ترها مي‌روند و با گفتن «شاگون بهار مبارك» سالي خوش براي‌شان آرزو مي‌كنند. در شب دوم سال نو از كله و پاچه گوسفند وگندم غذاي مخصوصي تهيه مي‌كنند كه به آن «باج» مي‌گويند.
در آذربايجان از چند هفته مانده به نوروز مردم براي برگزاري اين عيد خود را آماده مي‌كنند؛ براين اساس مردم سعي مي‌كنند در ايام نوروز سخني نامناسب كه از آن بوي نااميدي به مشام آيد بر زبان نياورند و از به كار بردن سخنان ناپسند و حزن‌آور بپرهيزند. در ميان مراسم نوروزي جمهوري آذربايجان، رسم‌هايي نظير فرستادن سفره سمنو، انداختن كلاه پوستين به درها، آويزان كردن كيسه و توبره از سوراخ بام در شب عيد و درخواست هديه نوروزي از صاحبخانه بسيار قابل توجهند كه در مجموع عاملي براي ايجاد ازدياد محبت و مودت در ميان مردمند.
در عيد نوروز نمايش‌ها و بازي‌هاي مختلف كه فزاينده شادي است در جمهوري آذربايجان رواج مي‌گيرد. در اين ميان مي‌توان از اسب‌سواري، شمشيربازي، كمنداندازي، ورزش‌هاي زورخانه‌اي، طناب بازي و مانند اينها نام برد كه در همه آنها اصل بر شادي و نشاط است.
نوروز در افغانستان يا به عبارتي در بلخ و مزار شريف هنوز به همان فر و شكوه پيشين برگزار مي‌شود. از آيين و رسم نوروزي در سرزمين بلخ مي‌توان به شست‌وشوي فرش‌هاي خانه و زدودن گرد و غبار پيش از آمدن نوروز و انجام مسابقات مختلف از قبيل بزكشي، شتر جنگي، شتر سواري، قوچ جنگي و كشتي خاص اين منطقه اشاره كرد. در دو شهر كابل و «مزار شريف» زيارتگاه‌هاي با شكوهي منسوب به حضرت علي(ع) وجود دارند كه بسيار مورد توجه افغان‌ها قرار دارند. تهيه سمنو (سمنك) از جمله رسم‌هاي قديمي نوروز در افغانستان است . زن‌ها در طول شب يك مراسم خاص براي سمنو مي‌گيرند و شعري به اين مضمون را تكرار مي‌كنند: «سمنك در جوش، ما كفچه زنيم، ديگران در خواب، ما دفچه زنيم!» هفت ميوه تركيبي از هفت نوع ميوه خشك است. اين خشكبارها به طور معمول «مغز بادام»، «مغز گردو»، «پسته»، «كشمش»، «زردآلو»، «سنجد» و «قيسي» هستند. «سيب»، «سنجد»، «سبزي»، «سمارق» (قارچ)، «سركه»، «سمنو» و «سير» اجزاي سفره هفت سين را تشكيل مي‌دهند.
عيد نوروز در ازبكستان تعطيل رسمي است. در ايام نوروز سراسر كشور چراغاني مي‌شود مردم لباس نو به تن مي‌كنند؛ از آنجا كه دولت كمونيستي اتحاد شوروي سابق، نوروز را جشني ديني مي‌دانست از برگزاري آن جلوگيري مي‌كرد، در نتيجه مردم به نقاط دور از شهر مي‌رفتند تا بتوانند مراسم نوروزي را برپا دارند. از همين رو بسياري از اين جاي‌ها با نام نوروز همراه شده است، نظير نوروز بلاق (چشمه نور)، نوروز‌ساي (جويبار نوروز) و نوروز تپه (فرازگاه نوروز). در ازبكستان و نيز در تاجيكستان نوروز بدون سمنو، رنگ و بويي ندارد. سمنو براي آنان همانند ايرانيان، يادآور نوروز است. همچنين آيين چهارشنبه سوري همانند ايران در بسياري از شهرها و نواحي گوناگون ازبكستان با شور و حال تمام برگزار مي‌شود و به خصوص در بخارا و سمرقند از شكوه و استقبال بسيار برخوردار است.
مردم قزاقستان بر اين باورند كه در نوروز ستاره‌هاي آسماني به نقطه ابتدايي مي‌‌رسند و همه جا تازه مي‌شود. در شب سال تحويل هر صاحبخانه دو شمع بالاي خانه‌اش روشن مي‌كند و خانه‌اش را خانه تكاني مي‌كند؛ چون مردم قزاق باور بر اين دارند كه تميز بودن خانه در آغاز سال نو باعث مي‌شود افراد آن خانه دچار بيماري و بدبختي نشوند. در عيد نوروز جوانان يك اسب سركش را زين كرده و عروسكي كه ساخته دست خودشان است با آويز زنگوله‌اي به گردنش درساعت سه صبح كه ساعتي معين از شب قزير است، رها كرده تا به اين شكل مردم را بيدار كنند. نوروز براي قزاق‌ها بسيار مقدس بوده و اگر در اين روز باران يا برف ببارد آن را به فال نيك مي‌گيرند و معتقدند سال خوبي پيش رو خواهند داشت. پختن غذايي به نام نوروز گوژه (آش نوروز) كه تهيه آن به معني خداحافظي با زمستان و غذاهاي زمستاني است و از هفت نوع ماده غذايي تهيه مي‌شود، در اين ايام جزو آيين و رسوم اين سرزمين است.
نوروز در كنار بيگ بن
كتايون، ساكن لندن است، از نمايشگاهي مي‌گويد كه در مركز شهر به همت دولت بريتانيا براي نوروز برگزار مي‌شود، نمايشگاهي از عكس‌ها و ويديوهايي از كشورهايي كه درگير نوروزند تا رسوم‌شان به تصوير كشيده شود. در گفت‌وگو با «اعتماد» مي‌گويد: بخش اطلاع‌رساني و رسانه‌هاي اجتماعي اين نمايشگاه بر عهده من است، ما سعي مي‌كنيم نوروز را به واسطه اين نمايشگاه به غير ايرانيان معرفي كنيم. از ٧ كشور كه نوروز را برگزار مي‌كنند، براي ما عكس و ويديو فرستاده شده است، ايران، كردستان عراق، قزاقستان، آذربايجان، افغانستان، پاكستان و ازبكستان. قرار بر اين بوده كه از مراسم و آيين‌هاي خاص خود براي ما عكس و ويديو بفرستند. مثلا ويديوهايي كه از ايران مي‌آيد، در مورد سبزه، سبز كردن و چيدن هفت سين و حضور همه افراد خانواده در كنار هم خواهد بود، از افغانستان مراسمي كه در آن پرچم بالا مي‌گيرند و شمشير بازي دارند به نام جانده بالا به نمايش مي‌آيد. او در خصوص ارايه برنامه‌هاي ديگر اين نمايشگاه مي‌گويد: اين نمايشگاه صرفا آثار اعلام شده است. اينكه فستيوالي برگزار كنند، نيست. عكس‌ها، بهانه‌اي ست تا نوروز را به اين واسطه به ديگران معرفي كنند و بشناسانند. در كنارش، برنامه‌هاي آنلاين وجود دارد. اين فراخوان از ٥ مارس داده شده و نمايشگاه تا ١٥ مه ادامه دارد. همچنين نماينده كشورهاي مختلف مانند سفرا از نمايشگاه ما ديدن كردند و مي‌كنند. او به هشتگ spiritofnowruz اشاره كرد و گفت: اين هشتگ در شبكه‌هاي اجتماعي باعث شناساندن ما مي‌شود. اما يكي از كارهايي كه كنار نمايشگاه هست، ارايه بسته آموزشي براي تمام مدارس بريتانيا در دو گروه ٤ تا ٧ سال و ٧ تا ١١ سال است تا دانش‌آموزان و كودكان بيشتر با مفهوم نوروز آشنا شوند، مشابه اين كار را درمورد سال نوي چيني هم انجام شده. شوراي فرهنگي بريتانيا مسووليت اين كار را به عهده دارد. در اين بسته نوروز معرفي مي‌شود، در مورد هفت سينش و اينكه هر كدام از اين عناصر چه معني دارند، توضيح داده مي‌شود. آنها مي‌توانند ليبل‌هايي كه از هركدام از عناصر هفت سين در اين بسته به آنها داده مي‌شود را در دفترچه‌هايشان بچسبانند. به گفته اين شهروند بريتانيا، شوراي فرهنگي اين كشور يك جشنواره فصلي بريتانيا برگزار كرده كه از آخر ژانويه آغاز به كار كرده است. در اين نمايشگاه، يك برنامه موسيقي جاز هم هست كه بين دو گروه موسيقي ايران و بريتانياست، به علاوه موسيقي سنتي كه ماه پيش برگزار شد. هدف اين نمايشگاه، روايت مدرن‌تر و معاصر‌تري از نوروز است تا شكل كاملا سنتي آن.
نوروز در سرزمين كاج
عسل، دختر جواني كه به تازگي از اروپا به كانادا مهاجرت كرده، از جامعه ايراني دو قاره و تفاوت‌هاي‌شان در برگزاري نوروز مي‌گويد. او به «اعتماد» از جشنواره نوروزي در مونترال كه اين روزها بازارش داغ است و اقلام سفره هفت سين و شيريني‌هاي ايراني فروخته مي‌شود، مي‌گويد: يك مدرسه ايراني در مونترال كه يك روز در هفته براي بچه‌هاي ايراني است فارسي ياد مي‌دهد، جشنواره نوروزي برگزار كرده. در اين جشنواره، از ساز سنتي تا وسايل هفت سين، غذا و شيريني ايراني مي‌فروشند. ايراني‌ها به هم خبر مي‌دهند كه از آنجا خريد كنيد. برگزاركنندگان اين جشنواره، ايراني‌هاي قديمي اينجا هستند.او معتقد است: اين اتفاقات شايد براي يك جامعه كوچك جذاب باشد. هيچ كس اينجا در سطح عمومي نمي‌داند نوروز چيست. فكر مي‌كنند ما در ايران نوئل داريم و كريسمس را جشن مي‌گيريم. اما آنچه ديده مي‌شود اين است كه چيني‌ها براي خودشان جشن مي‌گيرند و تبليغات مي‌كنند. او همچنين به مراسم برگزار شده در مونترال كانادا اشاره مي‌كند و مي‌گويد: برنامه‌اي توسط ايرانيان در مركز شهر برگزار مي‌شود كه دختران و پسران لباس سنتي مي‌پوشند و با مخفي شدن در لابه‌لاي جمعيت ميدان اصلي شهر، مردم را با حركات آييني ايراني شگفت‌زده مي‌كنند، آن هم جلوي دوربيني كه كسي از آن خبر ندارد و اين‌گونه نمادهاي جشن نوروز را به همشهريان معرفي مي‌كنند. اين برنامه معمولا با هماهنگي با راديو و اخبار ميان‌روزي انجام مي‌شود تا شكوه مراسم برگزار شده ايراني از طريق رسانه‌ها به گوش بقيه هم برسد. او همچنين از رسومي كه در اروپا اجرا مي‌شود، مي‌گويد: در فرانسه، افراد ميانسال و كهنسال به دليل ارتباط زيادي كه با ايران در سال‌هاي دور داشتند، علاقه زيادي به نوروز دارند، آنها از اينكه براي‌شان اشعار حافظ و خيام و حتي شاهنامه‌خواني كنيم، لذت مي‌بردند و از شنيدن شعر‌ها و موسيقي اصيل ايراني غرق فرهنگ ايراني مي‌شدند. اما اين در مورد جوان‌هاي اروپايي صدق نمي‌كند. آنها شناخت كافي از ايران ندارند. من هرسال، فرداي نوروز با ظرفي شيريني راهي دانشگاه مي‌شوم و براي همه توضيح مي‌دهم كه اين شيريني به مناسبت سال نوي‌مان است. او در خصوص آداب و رسومي كه با وجود كم بودن سنش، خود را به آن پايبند مي‌داند، گفت: من و همسرم بايد شب نوروز، سبزي پلو با ماهي بپزيم، چيدن سفره هفت‌سين از ملزومات نوروزمان است، براي هم هديه مي‌خريم، حتي شاخه‌اي گل. خيلي اوقات از سبزه‌هايي كه براي نوروز خيسانده‌ام، براي دوستان يا همسايگانم مي‌برم.
نوروز در سرزمين كانگوروها
ارمغان از بريزبن استراليا، به «اعتماد» مي‌گويد: اينجا بيشتر گردهمايي‌هاي دانشجويي برگزار مي‌شود، اكثرشان دانشجو هستند يا مهاجرند اما به خاطر تعداد زياد دانشجويان، جشن‌ها بيشتر دانشجويي است. تا آنجايي كه مي‌دانم، جشن‌هاي نوروز دانشجويي در اينجا، خيلي روي رسم‌هاي سنتي ايراني تمركز نمي‌كنند، جوان‌ها جشني مي‌گيرند تركيبي از جشن‌هاي غربي و ايراني. هم سفره هفت سين دارند و ممكن است غذاي ايراني هم بپزند، اما لباس‌هاي اصيل ايراني نمي‌پوشند يا رسم خاصي را به جا بياورند كه نشان از اصالت ناب ايراني باشد. ارمغان در ادامه مي‌گويد: با وجود اينكه اين‌گونه جشن‌ها صد درصد ايراني و سنتي برگزار نمي‌شود، اما همچنان براي خارجي‌ها جذاب است. نمي‌توان گفت با اين جشن فرهنگ ايراني ترويج و تبليغ مي‌شود، مثلا چيني‌ها جشن سال نوي‌شان را خيلي مفصل‌تر از ما برگزار مي‌كنند، خيلي بيشتر از نمادهاي‌شان استفاده مي‌كنند و تبليغات بيشتري در سطح شهر مي‌كنند. اژدهاي معروف‌شان كه در شهر راه مي‌افتد، همه مردم مي‌دانند سال نوي چيني در راه است. غذاهاي خاص خودشان را مي‌پزند و بيشتر به سنت‌هايشان پايبندند. اما در مورد نوروز ايراني‌ها زياد مانور داده نمي‌شود، به چند ساز سنتي و موزيك ايراني بسنده مي‌شود. اين شايد به خاطر كمبود نمادهايي است كه ما داريم. گرچه هفت سين را در همه اين جشن‌ها چه مفصل و چه كوچك مي‌بينيم، اما از آنجا كه جمعيت ايراني‌ها نسبت به مثلا چيني‌ها كه بيشترين مهاجران‌اند، خيلي كمتر است. شايد هم به دليل اين است كه ايرانياني كه در اينجا ساكن‌اند، اكثرا دانشجو و جوان‌اند و حفظ اين سنت‌ها را هميشه پدر و مادرها انجام داده‌اند تا جوان‌ترها. جوانان ايراني ساكن استراليا، بيشتر اهل ادغام فرهنگ غرب و شرق‌اند. شايد در كشوري چون امريكا، ايراني‌ها از جمعيت و قدمت بيشتري برخوردار باشند. او در مورد برگزاري چهارشنبه‌سوري هم مي‌گويد: اينجا هم ما چهارشنبه آخر سال را جشن مي‌گيريم، درست مثل ايران، اما ترقه انداختن ممنوع است و تنها مي‌توان آتش روشن كرد، آن هم با مجوز شهرداري. همچنين علي يكي ديگر از ايرانيان ساكن استرالياست، او به «اعتماد» مي‌گويد: جامعه جوان ايرانيان استراليا، در پي حفظ هويت و فرهنگ ايراني است و نوروز، يكي از مواردي است كه همه ايرانيان آن را جشن مي‌گيرند و فارغ از تفاوت‌ها، آن را گرامي مي‌دارند. به گفته او، نوروز، در فرهنگ ايراني، به معني روز نو شدن و در واقع نخستين روز بهار است، حال آنكه در استراليا، اين تنها يك مفهوم است و با آنچه در طبيعت مي‌گذرد، همخواني ندارد. استراليا در نيمكره جنوبي واقع شده و روز اول فروردين يا بيست و يكم مارس، در واقع روز شروع پاييز در نيمكره جنوبي است. هوا رو به سردي مي‌گذارد و روزها رو به كوتاهي.
ولي ايرانيان، همزمان با ديگر هموطنان‌شان در ديگر نقاط جهان، نوروز را در روز بيستم مارس جشن مي‌گيرند و جغرافياي متفاوت را در حاشيه مي‌گذارند. علي همچنين به چندفرهنگي بودن دولت استراليا اشاره مي‌كند و مي‌گويد: روز بيست و يكم مارس در استراليا، روز تعطيل عمومي نيست و به طور طبيعي گاه در ميانه هفته واقع مي‌شود، به همين دليل، ايرانيان معمولا جشن خود را به نزديك‌ترين روز تعطيل آخر هفته موكول مي‌كنند. دولت استراليا، آن‌گونه كه جزيي از فرهنگ اين چند فرهنگي‌ترين كشور دنياست، نوروز را به ايرانيان و استراليايي‌هايي كه سنت نوروز را در فرهنگ نياكان خود دارند، تبريك مي‌گويد و به سنت رفتار مودبانه استراليا، از مهارت‌هايي كه آنان با خود به استراليا آورده‌اند و اين كشور را بيش از پيش ساخته‌اند، تقدير مي‌كند. از نگاه اين جوان ايراني، كانون‌هاي ايرانيان استراليا در شهرهاي عمده، به برگزاري جشن نوروز مي‌پردازند. اغلب در شهرهاي بزرگ، كنسرت‌هاي موسيقي ايراني برگزار مي‌شود كه معمولا با استقبال بالاي ايرانيان روبه‌رو مي‌شود. شهرهاي سيدني، ملبورن، بريزبن، پرت و آدلايد، بيشترين جمعيت ايرانيان استراليا را در خود جاي داده‌اند و جشن‌هاي نوروز نيز عمدتا در اين شهرها برگزار مي‌شود.
در اين مراسم معمولا قطعاتي از موسيقي ايراني نواخته مي‌شود و سفره هفت سين و لباس‌هاي سنتي ايراني بخشي ديگر از مراسم است. همه اين گردهمايي‌ها معمولا با ضيافت شامي همراه است و نظر به نوپا بودن جوامع ايرانيان استراليا، معمولا هر نفر براي شركت در مراسم هزينه‌اي را پرداخت مي‌كند. دولت استراليا نيز براي تقويت جوامع مختلف فرهنگي حمايت‌هايي را از اين مراسم به عمل مي‌آورد و به اين ترتيب، ايرانيان استراليا، در گروه‌هايي نسبتا بزرگ دور سفره هفت سين در غربت جمع مي‌شوند و روزهاي خوشي را براي خود، ايران و همه ايرانيان آرزو مي‌كنند.