اهداف سیاست نفتی چهارضلعی عربستان

کاهش شدید قیمت نفت در بازارهای جهانی و باز هم طرح موضوع «سلاح نفتی عربستان».

افت قیمت به بشکه ای کمتر از شصت دلار سبب شده تا در هفته های اخیر تحلیل های متفاوتی به خصوص درمورد نقش سنتی عربستان سعودی در بازارهای جهانی نفت مطرح شود. متن زیر نوشته کامران کرمی است که به بررسی سناریوهای مختلف مرتبط با عربستان سعودی در زمینه کاهش قیمت نفت پرداخته است.

عربستان به عنوان دومین تولیدکننده عمده و بزرگ ترین صادرکننده نفت جهان در نشست اخیر اوپک در ماه گذشته نه تنها از سیاست کاهش تولید دفاع نکرد، بلکه معتقد بود که روند کاهش نفت باید ادامه پیدا کند. فارغ از اینکه مسئله کاهش تقاضا در سطح جهانی و همچنین پاره ای از موضوعات مربوط به کاهش بهره وری و رشد اقتصادی در سطح جهانی خود عامل بسیار مهمی در کاهش قیمت نفت بوده و خواهد بود، اما آنچه ملموس تر به نظر می رسد، سیاست عربستان در بازار نفت است که همزمان؛ بازار، آمریکا، روسیه و ایران را به دلایل مختلف نشانه رفته است. در زیر و بنا به تقدم اهمیت، این فاکتورها ارائه می شود:

1. عربستان در سال های اخیر سیاست «حفظ سهم بازار» را درمقابل سیاست سنتی اوپک یعنی «دفاع از قیمت ازطریق کاهش تولید» دنبال کرده و معتقد است که اوپک در این سال ها اشتباه کرده است و باید با عبور از این سیاست سنتی، به فکر سهم بازار خود باشد؛ زیرا با کاهش تولید، جا را برای سایر انرژی ها و نیز تولید نفت غیراوپکی ها عملاً باز می کند. بنابراین روشن است که عربستان نه تنها نفت خود را کم نکرده است، بلکه به ارائه تخفیف نیز می پردازد تا سهم خود را از بازار حفظ کند. علی النعیمی، وزیر نفت عربستان، در اظهارنظری پس از اجلاس 6 آذر اوپک در وین گفت که به نفع تولیدکنندگان این سازمان نیست که تولید خود را کاهش دهند، حتی اگر قیمت نفت بشکه ای، بیست، چهل، پنجاه و یا شصت دلار باشد. وزیر نفت عربستان در توجیه این نظر گفته است: «اگر من تولید را کاهش بدهم، برای سهمم در بازار چه اتفاقی می افتد؟ قیمت بالا می رود و سهم من نصیب روس ها، برزیلی ها و تولیدکننده های نفت آمریکایی می شود».

2. هدف دوم عربستان که در بلندمدت قابلیت عملیاتی شدن پیدا خواهد کرد، پایین نگه داشتن قیمت نفت است برای اینکه ازیک سو و در طولانی مدت بتواند نفت بیشتری داشته باشد و ازسوی دیگر بتواند پروژه های نفت شیل آمریکا را غیراقتصادی و بدون صرفه اقتصادی کند؛ زیرا نفت شیل به دلیل اینکه با هزینه زیادی تولید می شود، نیاز دارد تا در قیمت های بالای جهانی تولید و عرضه گردد. ازآنجاکه متوسط هزینه تولید نفت شیل بین 65 تا 75 دلار است، وقتی قیمت نفت کاهش پیدا کند و به قیمت های زیر شصت و احیاناً چهل و بیست برسد، پروژه های نفت شیل غیراقتصادی شده و سوددهی آنها از میان می رود. البته این سیاست در کوتاه مدت جوابگو نبوده، بلکه در میان مدت جوابگو خواهد بود؛ زیرا پروژه های فعلی شیل، هزینه پایینی دارند، ولی برای پروژه های جدید عملاً صرفه اقتصادی نخواهند داشت.

3. هدف دیگری که سعودی ها با هماهنگی آمریکا دنبال می کنند، حمایت از کاهش قیمت برای فشار بر روسیه، همزمان با فشارهای اقتصادی آمریکا و اتحادیه اروپا بر مسکو است. اینکه تا چه سطح و میزانی میان عربستان و آمریکا هماهنگی وجود دارد، خود محل تردید است، اما به طور کلی می توان گفت که این موضوع شاید به لحاظ روانی و ذهنی برای سعودی ها اهمیت داشته باشد؛ زیرا تنبیه روسیه بر سر مسئله سوریه و همچنین اوکراین ازجمله مواردی است که در بعد سیاست های منطقه ای و همچنین همراهی بین المللی برای عربستان حائز اهمیت بوده و هست.

4. چهارمین هدفی که عربستان در موضوع کاهش قیمت نفت دنبال می کند به موضوع فشار بر ایران برمی گردد. از دهه 1970 تاکنون، استفاده عربستان سعودی از نفت خام به عنوان سلاحی در برابر رقیب خود ایران، بی سابقه نبوده است. در نوامبر 2006، نواف عبید، یکی از مشاوران امنیتی عربستان سعودی، در مقاله ای در واشنگتن پست نوشت: «اگر عربستان سعودی تولیدات نفت خام را افزایش و قیمت را تا پنجاه درصد کاهش دهد، این مسئله برای ایران ویران کننده خواهد بود و توانایی های ایران را در هدایت صدها میلیون شبه نظامی شیعه در عراق و دیگر مناطق، کاهش خواهد داد».

همچنین شاهزاده ترکی الفیصل در گفتگو با مقامات ارشد آمریکایی و بریتانیایی در یک پایگاه عملیاتی ناتو، به ایران هشدار داده بود که از ناآرامی های منطقه ناشی از بهار عربی سوءاستفاده نکند. از دیگر سو و نزدیک به شش ماه پیش و قبل از اینکه بازار نفت شاهد این تغییرات ناگهانی شود، محمد بن نواف، سفیر عربستان در بریتانیا، در هشداری، تهدید به استفاده از سلاح نفت علیه رقبای منطقه ای عربستان نمود.

فارغ از اینکه این اظهارات صریح را بپذیریم یا خیر، آنچه که تاحدی ملموس است، این موضوع است که سعودی ها به این ادراک رسیده اند که باید در فضای جدید منطقه ای و در زمانی که مسیر تحولات پیرامونی به نوعی به سمت ایران در حرکت است، از این ابزار به عنوان فشار بر ایران استفاده کرد. سوریه، یمن، لبنان و عراق را می توان در دل این سناریو مورد تحلیل قرار داد. 

ازسوی دیگر و به خصوص در زمانی که ایران به درآمدهای نفتی برای موفقیت سیاست های خروج از رکود و رشد اقتصادی در داخل نیاز دارد، این انگیزه عربستان را قابل فهم تر می کند. همچنین فهمی که سعودی ها از هسته ای شدن ایران دارند و موفقیتی که تهران در اقناع قدرت های بزرگ به پذیرش حق غنی سازی خود داشته است، به ادراک امنیتی عربستان شکل جدیدی داده است و آنها را وارد فرایندهای عکس العملی و تقابل جویانه نموده است.

طرح این چهار گزاره شاید این گمانه را تقویت کند که عربستان درحال دنبال کردن یک سیاست متوازن، صریح و موفقیت آمیز است و به نوعی برنده این کارزار با افق نه چندان روشن است، اما تحلیل زوایای این سناریوها واقعیت های دیگری را پیش رویمان قرار می دهد که نشان می دهد عربستان تاحدی می تواند پیروز این بازی باشد و درواقع بخش دیگری از این فرایند می تواند به ضرر این کشور تمام شود.

شاهد مثال اینکه نزدیک به نود درصد از درآمدهای عربستان وابسته به نفت است. وزارت اقتصاد عربستان نیز اعلام کرده است که در بودجه سال آینده کشور؛ ٨٦٠ میلیارد ریال (٢٢٩ میلیارد دلار) صرف هزینه ها می شود، درحالی که درآمدهای این کشور به ٧١٥ میلیارد ریال عربستان کاهش می یابد. ابراهیم الاصاف، وزیر دارایی این کشور، اعلام کرده است که دولت با کسری بودجه 6 / 38 میلیارد دلاری طی سال جدید میلادی روبه روست.

مؤسسه آمریکایی «گلدمن ساکس» نیز پیش بینی کرده است که درصورت ماندن قیمت ها در سطح شصت دلار، کشورهای تولیدکننده نفت حدود یک تریلیون دلار ضرر خواهند کرد. این کاهش قیمت ازسوی دیگر به از دست رفتن صد ها هزار فرصت شغلی در بخش نفت و گاز منجر خواهد شد. اگرچه ذخایر ارزی نزدیک به 750 میلیارد دلاری تا چند سال می تواند عربستان را در پرده مصونیت قرار دهد، اما هزینه های رو به افزایش داخلی و منطقه ای مسئله ای نیست که بتواند تکیه گاه ثابتی برای سعودی ها در دنبال کردن اهداف سیاسی در رهگذر تحولات بازار نفت باشد.