شیمی درمانی چیست؟
شیمی‌درمانی یکی از روش‌های درمان سرطان و یا تخفیف موقت آن با استفاده از
برخی داروهای خاص است که در اصطلاح پزشکی به آن‌ها شیمی درمانی گفته
می‌شود.
شیمی‌درمانی یکی از روش‌های
درمان سرطان و یا تخفیف موقت آن با استفاده از برخی داروهای خاص است که در
اصطلاح پزشکی به آن‌ها شیمی درمانی گفته می‌شود. کار اصلی این داروهای خاص
از بین بردن عضو بیمار بدون صدمه به بافتهای مجاور آن است. این نوع از
درمان اثراتی هم بر روی سلول‌ها و بافتهای بدن دارد. یکی از اثرات این
درمان ریزش موهای بدن و خشک شدن پوست است.
شیمی درمانی یک شیوه
رایج در معالجه بیماری‌هاست که سلول‌ها و بخصوص سلولهای میکروارگانیسم‌ها و
سلولهای سرطانی را با استفاده از داروهای شیمیای و مواد شیمیایی از بین
می‌برد. معنی شیمی درمانی تنها به داروهایی که برای درمان غدد سرطانی
استفاده می‌شود محدود نمی‌شود بلکه آنتی بیوتیک‌ها را نیز در بر می‌گیرد.
اولین
نوع مدرن ماده شیمی درمانی ارسفنامین بود که به پاول ارلیخ بر می‌گردد و
همچنین ترکیبات آرسنیکی بود که در سال ۱۹۰۹ کشف شد و برای معالجه سیفیلس به
کار برده شد. بعد از آن سولفانامید‌ها توسط دومگ و پنیسیلین توسط الکساندر
فلمینگ کشف شد. دیگر کاربردهای عامل‌های شیمی درمانی سایتواستاتیکی (شامل
مواردی که بعداً به توضیح ان‌ها خواهیم پرداخت) برای درمان بیماری‌هایی
مانند سفت شدگی بافت‌ها، رماتیسم و ورم مفاصل و بیماری‌هایی که به صورت خود
به خودی در برابر معالجه‌ها مقاوم می‌شوند به کار برده شد.
کاربرد
داروهای شیمیایی به هند باستان برمی‌گردد. هندی‌ها سیستمی از داروهای
شیمیایی که آیورودا نامیده می‌شد را طراحی کردند که در آن بعضی از فلزات
همراه با برخی از گیاهان برای معالجه طیف وسیعی از بیماری‌ها به کار برده
می‌شد. بعد از آن‌ها و در زمانی نزدیک‌تر به زمان ما در قرن دهم میلادی
می‌توان به پزشک ایرانی محمدبن ذکریای رازی اشاره کرد که استفاده از مواد
شیمیایی از قبیل مس و زاج و جیوه و نمک ارسنیک و نمک امونیم و طلا و گچ و
خاک رس و صدف و قیر و الکل را به منظور معالجه بیماری‌ها متداول ساخت. ساخت
اولین داروی شیمی درمانی سرطان به اوایل قرن بیستم برمی‌گردد ولی در اصل
این دارو به این منظور ساخته نشد و قصد استفاده از آن به عنوان دارو نبود.
این ماده گاز خردل بود که در جنگ جهانی اول به عنوان سلاح جنگی به کار برده
شد و در فاصله جنگ جهانی اول و دوم و در جنگ جهانی دوم نیز بر روی آن
مطالعاتی صورت گرفت. در طول جنگ جهانی دوم مشاهده شد که تعدادی از افراد که
به صورت اتفاقی این گاز را تنفس کرده‌اند، تعداد گلبولهای سفید در خون این
افراد به شدت کاهش یافته است. و این فرضیه بنا شد که اگر گاز خردل
می‌تواند روند رشد سریع در تولید گلبولهای سفید را متوقف و یا کم کند پس
می‌تواند بر روی سلولهای سرطانی نیز چنین اثری داشته باشد.
بنابر
این در سال ۱۹۴۰ در تعدادی از افراد که به نوع پیشرفته لیمفوما (سرطانی که
به گلبولهای سفید خون مرتبط است) مبتلا بودند دارو به جای ورود از راه تنفس
به سیاهرگ آن‌ها تزریق شد. بهبود آن‌ها موقتی ولی قابل ملاحظه بود. این
تجربه به تحقیقات گسترده درباره مواد مشابهی که بتوانند بر روی سلولهای
سرطانی چنین اثری بگذارند انجامید. صنایع چند میلیارد دلاری داروسازی ساخته
شد و انقلابی هدفمند در زمینه داروسازی به وقوع پیوست. ولی محدودیت‌هایی
در زمینه داروهای شیمیایی وجود داشت که هنوز نیز وجود دارد.
اساس و مبنای عملکرد
سرطان
اصولاً یک روند رشد در تولید مثل سلولهاست که قابل کنترل نیست و همراه با
رفتارهای خطرناک و هجومی این توده سلولی می‌باشد. سرطان ممکن است بنا به
دلایل ژنتیکی و یا محیطی رخ دهد. به طور کلی بسیاری از داروهای شیمیایی که
به منظور شیمی درمانی سرطان به کار برده می‌شوند بر روی تقسیم سلولی
سلولهای سرطانی اثر می‌گذارند به خصوص در مورد آن دسته از سرطانهایی که
سرعت تقسیم سلولی در آن‌ها بسیار بالاست. این دارو‌ها که سبب آسیب رساندن
به سلول می‌شوند، سایتوتوکسیک نامیده می‌شوند. برخی از این دارو‌ها باعث
می‌شوند که سلول دستخوش تغییرات اساسی شده و رشد آن متوقف شود که به برنامه
ریزی برای مرگ سلول نیز معروف است.
دانشمندان هنوز در حال بررسی و
مطالعه ویژگی‌های منحصربه‌فرد سلولهای سرطانی خطرناک و مقاوم هستند تا
بتوانند آن‌ها را به طور ویژه مورد هدف قرار دهند. این کار به این دلیل است
که در طول فرایند شیمی درمانی علاوه بر سلولهای سرطانی سلولهای دیگر
مانند سلولهای مربوط به رشد مو و سلولهای داخلی روده که سرعت رشد بالایی
دارند مورد حمله قرار می‌گیرند و جریان رشد آن‌ها نیز متوقف می‌شود که باعث
اختلال در امور بیمار می‌شود. اگرچه بعضی از داروهای مناسب‌تر نیز ساخته
شده که پزشکان را قادر می‌سازد تا به نحو بهتر به درمان سرطان بپردازند.
شیمی
درمانی بر روی تقسیم سلولی تاثیر می‌گذارد و به‌ویژه تومورهای با رشد بالا
بیشتر تاثیر می‌پذیرند. چرا که در هر حال تعداد زیادی از سلول که در حال
تقسیم هستند مورد حمله قرار می‌گیرند. و تومورهای بدخیم با رشد پایین بیشتر
کمتر تاثیر می‌پذیرند. دارو بر روی تومورهای جوان بسیار بهتر عمل می‌کند
چرا که مکانیسم منظم تقسیم سلولی را متوقف می‌کند و تولید مثل موفق را باز
می‌دارد و رشد، بسیار نامنظم شده و همین باعث می‌شود تا تومور کمتر از
داروی شیمیایی تاثیر بپذیرد و دیگر به آن حساس نباشد. مشکل دیگری که با
تومورهای سفت و توپر داریم این است که شیمی درمانی به هسته تومور نمی‌رسد و
راه حل این کار استفاده از لیزر و پرتو درمانی یا عمل جراحی است. باگذشت
زمان سلولهای سرطانی بیشتر از خود مقاومت نشان می‌دهند حتی اخیراً کشف شده
که بر روی سلولهای سرطانی نوعی پمپ وجود دارد که مواد شیمی درمانی را از
داخل سلول خارج می‌کند. تحقیق در مورد این نوع پمپ‌ها ادامه دارد و دارو
سازان برای جلوگیری از اعمال این نوع پمپ‌ها در تلاشند.
طرح‌های معالجه‌ای
امروزه
استراتژی‌های زیادی به منظور معالجه و کنترل سرطان با استفاده از شیمی
درمانی در حال اجرا است. شیمی درمانی ممکن است به منظور معالجه برای شفای
بیمار و یا به منظور طولانی کردن عمر بیمار و تسکین درد بیمار به کار برده
شود.
شیمی درمانی ترکیبی: از داروهای شیمیایی همراه با دیگر
درمان‌های سرطان از قبیل پرتو درمانی یا عمل جراحی استفاده می‌شود. در حال
حاضر بسیاری از سرطان‌ها بدین گونه معالجه می‌شوند این نوع درمان مانند این
است که بیمار را همزمان با استفاده از چند دارو معالجه کنند. این دارو‌ها
در نحوه عمل و مکانیسم متفاوت هستند. مهم‌ترین منفعت این روش کاهش مقاومت
سلولهای سرطانی در مقابل هر نوع از این دارو‌ها است.
شیمی درمانی نئوآدجوونت (یا درمان پیش معالج)
در
این روش دارو به منظور کوچک کردن و کم حجم کردن تومور اولیه مورد استفاده
قرار می‌گیرد و زمینه را برای درمان موضعی (جراحی و پرتو درمانی) آماده
می‌کند و خطرات ناشی از این نوع معالجه‌ها را کاهش می‌دهد.
شیمی درمانی آد جوونت
زمانی
این روش کاربرد دارد که شواهد کمی از حضور سرطان وجود داشته باشد ولی ریسک
اینکه سرطان عود کند وجود دارد دارو‌ها کمک می‌کند که مقاومت سرطان در
مقابل دیگر دارو‌ها کاهش یابد و همچنین می‌تواند سلولهای سرطانی را که در
دیگر بخش‌های بدن پخش شده است بکشد. این دارو بیشتر در تومورهای تازه که
سرعت رشد آن‌ها زیاد است سودمند است چون زمینه را برای معالجه دارویی فراهم
می‌کند. البته باید توجه کرد که تمام دوره‌ها و رده‌های شیمی درمانی به
وضعیت بیمار و مستعد بودن بیمار برای نوع معالجه بستگی دارد. وضعیت عملکرد
دارو معمولاً به عنوان معیار برای اینکه آیا بیمار می‌تواند داروی شیمیایی
مصرف کند و یا اینکه کاهش در مقدار مصرف یا افزایش آن باید چگونه باشد
استفاده می‌شود.
انواع داروهای شیمی درمانی
عمده داروهای مورد استفاده در شیمی درمانی می‌تواند در دسته‌های زیر قرار بگیرد
آنتی‌متابولیت‌ها مانند آنتی فولات‌ها (نظیر متوتروکسات) و آنالوگهای پورین و پیریمیدین
داروهای هورمونی ضد نئوپلاسم مانند تاموکسیفن و آنتی آندروژن‌ها
مهارکننده‌های رونویسی DNA مانند عوامل آلکیلان، نیتروژن موستارد و مهارکننده‌های توپوایزومراز (آنتراسیکلین‌ها)
مهارکننده‌های می‌توز مانند وینکریستین
مهارکننده‌های آنژیوژنز
مهارکننده‌های تیروزین کیناز مانند gefitinib
پادتن‌های مونوکلونال مانند Rituximab
مهارکننده‌های پروتئازوم مانند Bortezomib
اغلب
این دارو‌ها بر روی تقسیم سلولی اثر می‌گذارد و یا مانع سنتز شدن DNA
می‌شوند. بعضی از داروهای جدید به DNA وارد نمی‌شوند این‌ها شامل پادتن‌های
مونوکلونال و مهار کننده‌های جدید تیروزین کیناز می‌شوند که مخصوصا
سلولهای غیر طبیعی انواع خاصی از سرطان‌ها را مورد حمله قرار می‌دهد.
علاوه بر این‌ها بعضی از دارو‌ها به منظور کنترل و تعدیل رفتار سلولهای
توموری بدون حمله مستقیم به این سلول‌ها به کار برده می‌شود. داروهای
هورمونی از این نوع معالجه‌ها می‌باشد.
آمادگی برای شروع درمان
مثبت فکر کنید:
داشتن
روحیه خوب، کسب اطلاعات کافی در مورد بیماری و درمان آن و یافتن روش‌هایی
برای مقابله با عوارض جانبی، همه و همه می‌توانند به کاهش نگرانی و هیجان و
در نتیجه بهبود اشتهای شما کمک کنند.
رژیم غذایی سالم را در پیش بگیرید:
افرادی
که تغذیه خوبی دارند بهتر با عوارض جانبی درمان مقابله می‌کنند و حتی دوز
بالای دارو‌ها را به خوبی تحمل می‌کنند. اگر تغذیه خوبی داشته باشید و
کالری و پروتئین کافی در رژیم غذایی خود دریافت کنید به خوبی قادر به تحمل
عوارض درمان خواهید بود.
غذاهای جدید را راحت بپذیرید و امتحان
کنید زیرا ممکن است برخی مواد غذایی که قبلاً هرگز دوست نداشته‌اید، در طی
درمان به نظرتان خوش طعم باشد.
برای تغذیه خود برنامه ریزی کنید:
غذاهایی
که به مقدار کم نیاز دارید و یا غذاهایی که نیاز به آماده سازی ندارند
(مانند غذاهای آماده‌ای همچون کره، تن ماهی، پنیر و تخم مرغ) را همیشه در
دسترس داشته باشید.
با یک مشاور تغذیه یا پزشک معالج خود در مورد مشکلات تغذیه‌ای خود مشورت کنید.
پیگیری مشکلات تغذیه‌ای در طول درمان
همه
روش‌های درمان سرطان شامل جراحی، پرتودرمانی، شیمی درمانی، هورمون درمانی و
درمان بیولوژیکی بسیار مؤثر هستند. اگر چه در این گونه درمان‌ها هدف اصلی
تخریب سلولهای سرطانی سریع الرشد می‌باشد، اما در این میان تعدادی از
سلولهای سالم نیز آسیب می‌بینند.
در درمان سرطان اکثر سلولهای
سالم و طبیعی که خصلت تقسیم سریع دارند مانند سلولهای مخاط دهان و دستگاه
گوارش و مو‌ها نیز اغلب تحت تأثیر این درمان‌ها قرار می‌گیرند.
بر اثر تخریب سلولهای سالم عوارض جانبی ناخواسته و نامطلوبی ایجاد می‌شود و در پی آن مشکلات تغذیه‌ای نیز به وجود می‌آید.
احتمال بروز عوارض جانبی به عوامل مختلفی از جمله عضو تحت درمان، نوع و طول درمان و مقدار داروی استفاده شده بستگی دارد.
چند نکته زیر را به خاطر داشته باشید:
برخی
از بیماران در وعده صبحانه اشتهای بهتری دارند. این افراد باید در این
زمان‌ها غذای بیشتری بخورند. اگر تمایل زیادی به خوردن ندارید غذای اصلی را
در ابتدای روز میل کنید و غذاهای مایع را دیر‌تر بخورید.
اگر
اشتهای کافی ندارید و فقط یک یا دو نوع ماده غذایی را می‌توانید میل کنید،
تا زمانی که بتوانید سایر غذا‌ها را نیز به راحتی میل کنید همان‌ها را مصرف
کنید. برای دریافت پروتئین و کالری زیاد از غذاهای پرکالری و پروتئین مایع
استفاده کنید.
روزهایی که احساس می‌کنید میل به خوردن ندارید سعی کنید مایعات زیادی بنوشید. آب برای انجام واکنش‌های بدن ضروری است.
برای اکثر بالغین ۸-۶ لیوان مایعات در روز مناسب است.