صفر تا صد هفت سین نوروز
پیام سلطانی پژوهشگر حوزه فرهنگ و زبان‌های باستانی در یادداشتی که در اختیار ایسنا قرار داده است؛ به تاریخچه و چرایی هفت‌تایی بودن سین‌های سفره نوروز، چرایی اهمیت پیدا کردن «سین»ها در سفره‌های نورزی، ارتباط هفت سین با ایزدان باستان پرداخته و ردپای خدایان زمین، آب، آتش، گیاهان و حیوانات سودمند را در سفره نوروزی بررسی کرده است.
به گزارش صدای ایران،در این یادداشت می‌خوانیم:
نوروز است و سفره هفت سین‌اش. اما چرا هفت سین؟ چرا هفت تا؟ و چرا سین؟
درباب جشن نوروز می‌توان ساعت‌ها سخنرانی کرد، مقاله و کتاب‌های گوناگونی به رشته تحریر درآورد و درباب یک به یک جزئیات این رسم کهن و زیبای ایرانی پژوهش‌های فراونی انجام داد. جشن نوروز افزون بر آنکه یکی از مهمترین مؤلفه‌های خاص و منحصربفرد فرهنگ ایرانی است و در آن نشانه‌هایی بس شگرف و بی‌همتا از عناصر ویژۀ فرهنگ کهن ایرانی از دوران اساطیری گرفته تا دوران باستانی تاریخی و همچنین دوران آمیختگی فرهنگ ایرانی با فرهنگ برآمده از دین اسلام نمایان است، یکی از مصادیق کامل و غیرقابل کتمان یگانگی بوده‌های فرهنگی مشترک نزد اقوام و فرهنگ‌های مختلف در سرتاسر جهان در تمامی اعصار است.
جشن نوروز گواهی بر تئوری‌های اسطوره‌شناسان بنامی چون «میرچا الیاده» است که وجود جشن و آیینی عظیم و بی‌همتا را در تمامی فرهنگ‌ها می‌جوید که پایۀ اصلی اعتقادات انسان مقدس را تشکیل می‌دهد، جشنی شگرف در آغاز سال نو که تکرار آیینی و نمادین خلقت جهان در آغاز آفرینش بوده است.
این آیین‌های مقدس در تمامی فرهنگ‌ها حاوی ملزوماتی آیینی برای شبیه‌سازی خلقت و ظهور انسان در کرۀ خاکی و پیروی کردن او از موجوداتی فرا زمینی شامل خدایان و قهرمانان اسطوره‌ای است. چرا که انسان مقدس برای تداوم زندگی و کسب توانایی چیرگی بر موانع و مشکلات طبیعی، سخت نیازمند یاری جستن از آن الهگان مقدس است. لذا انسان با تکرار آیینی هرآنچه قهرمانان اسطوره‌ای در سرآغاز آفرینش انجام داده‌اند بر آن است تا بتواند الگوی خویشتن‌اش را برای طی کردن مسیر زندگی بیابد.
هفت‌سین، جایگاه ایزدان در برگزاری آیین تکرار خلقت جهان
یکی از آیین‌های بسیار مهم و غیرقابل چشم پوشی برای انسان ایرانی در برگزاری جشن سال نو و تکرار نمادین آفرینش جهان، برپایی محضری مقدس و پاک است تا شرایط را به نحوی مهیا کند تا مهمترین الهگان و موجودات مقدس و فرا زمینی ایزدستان‌اش را به آیین بازسازی آفرینش جهان دعوت کند، به عبارتی دیگر انسان ایرانی، امشاسپندان که بالاترین مرتبه را در سلسله خدایان اسطوره‌های ایرانی دارند، به جشن سال نو، یعنی نوروز ایرانی دعوت می‌کند. بدیهی است که حضور بالاترین مقامات الهی مستلزم ایجاد شرایط مناسب و مکانی مقدس و پاک است. لذا ایرانیان خوانی مطهر و مقدس را برزمین می‌گستراندند تا مکانی در شأن ایزدان بیارایند و آنان را با نهادن نمادهای زمینی‌شان بر آن خوان مطهر، در جشن نوروز که جشن سال نو و تکرار نمادین خلقت جهان است، همراهی کنند.
این خوان مقدس و مطهر که درواقع محل جلوس ایزدان ایرانی در آیین بازسازی آفرینش است، امروزه به نام «سفرۀ هفت‌سین» شناخته می‌شود و با آنکه ایرانیان امروز این سفره را عیناً مطابق جزئیات نخستینه‌اش می‌گسترانند، اما بدان سبب که امروز ایرانیان، آن انسان مقدس روزگاری نیستند که جهان اساطیری باستانی ایران را باور داشته است، از علت و شأنیت حضور هر یک عناصر سفرۀ هفت‌سین بی‌خبرند. امروز ایرانیان برگزارکنندۀ آیین گستراندن سفرۀ هفت‌سین نمی‌دانند که چرا هفت نماد بر سفره سال نو می‌گذارند، به اشتباه تصورشان بر این است که این خوان محل چیدن هفت عنصری است که نامشان با حرف «س» آغاز شده است و اطلاع ندارند این سفره در حقیقت سفره‌ای است که حاوی هفت سینی از هفت نماد امشاسپندان است.
هفتگانۀ مقدّس در اساطیر ایرانی
از مهمترین ارکان عقیدتی ایرانیان باستان، اعتقاد به هفت نامیرای مقدّس بنام «امشاسپندان» است. امشاسپندان، نامیرایان مقدّسی هستند که هر یک نمادی از یک ویژگی اهورامزدا را متجلی می‌سازند. «بهمن» نیک‌اندیشی، «اردیبهشت» راستی، «شهریور» شهریاری اهورایی، «سپندارمذ» بخشندگی، «خرداد» کمال و «امرداد» بی‌مرگی. هریک مسئولیت و پشتیبانی از پدیده‌ای را در گیتی برعهده گرفته‌اند، بهمن گوسفندان و جانواران، اردیبهشت آتش، شهریور فلز، سپندارمذ زمین، خرداد آب و امرداد گیاهان را تحت حمایت مقدّس خود قرار داده‌اند.
نفوذ امشاسپندان آنچنان در باورهای ایرانیان باستان ریشه دواند که «عدد هفت»، در بیشتر وجوهات اعتقادی، اساطیری، آیینی و ملی تاثیرگذار شد. در شکل‌گیری نظام اسطوره‌ای منطبق بر امشاسپندان، به تبعیت از عدد امشاسپندان، تعداد موارد زیر بر عدد هفت استوار شده است: تعداد پایه‌های آسمان ، مراحل آفرینش مادی، هفت کشور، هفت عنصر مینوی انسان و ...
چنانچه پیداست، هرگاه در جهان اساطیری برای تعیین تعداد اشیاء یا شخصیت‌های مقدّس و نمادین، لزومی احساس شده است، «عدد هفت مقدّس» به تأسی از انجمن امشاسپندان برگزیده شده است. حتی در فرهنگ ایرانیان پس از اسلام نیز عدد هفت جایگاهش را حفظ کرده است و ما حضورش را در موسیقی و هفت دستگاه موسیقی ایرانی، در ادبیات و هفت وادی منطق‌الطیر عطار، هفت شهر عشق مولانا، هفت خوان رستم فردوسی و ... شاهد هستیم.
همان‌طور که پیشتر گفته شد، در جشن نوروز که آیین تکرار نمادین خلقت است، هفت امشاسپند حضور دارند و در خوانی که برای جلوس نمادهای زمینی آنان درنظر گرفته شده است در برپایی این آیین شرکت دارند. نخستین نشانۀ ارتباط نمادهای خوان نوروزی با انجمن امشاسپندان، تعداد آنان یعنی عدد هفت است. اهمیت عدد هفت در این آیین تا بدانجاست که نام این رسم، بر لزوم رعایت تأمین هفت نشانه بر خوان نوروزی تأکید دارد و صراحتاً عدد هفت بر نام این آیین خودنمایی می‌کند.
علی‌رغم شهرت خوان نوروزی به «هفت‌سین» و لزوم گردآوری هفت عنصر، که نام آنها با «حرف سین» آغاز می‌شود، عناصر قابل توجهی بر این خوان حاضرند که نه تنها نام کنونی آنها، بلکه نام‌های باستانی‌ترشان نیز با حرف سین آغاز نشده‌اند. استفاده از «شیر» و «تخم‌مرغ» در هفت‌سین، از این دست موارد است. اما شیر و تخم‌مرغ با کدامین عضو انجمن امشاسپندان مرتبط هستند؟
همان‌طور که گفته شد، بهمن، نخستین امشاسپند، ایزد موکَّل بر حیوانات سودمند است، لذا چنانچه شیر و تخم‌مرغ را نمادی بر سودمندی حیوانات در نظر آوریم، می‌توانیم حضورشان بر خوان نوروزی را به نمایندگی از حضور بهمن تعبیر کنیم. افزون‌برآن، در متون پهلوی ذکر شده، که بهمن جامه‌ای سپید بر تن دارد و پاسداشت حرمت لباس سپید نیز بر عهدۀ اوست. پیداست که محصولاتِ سفیدرنگِ جانواران سودمند، بر خوان نوروزی، نمایندگی بهمن را برعهده دارند. بنابراین بهمن با نمادهای شیر و تخم‌مرغ نخستین امشاسپندی است که بر این آیین نوروزی حضور پیدا می‌کند.
دومین عنصر حاضر بر خوان نوروزی که نامش با حرف سین آغاز نمی‌شود، «شمع» است، بی‌شک حضور شمع بر خوان، نه بدلیل ذات شمع است، بلکه بهانۀ حضورش، برپا کردن شعلۀ آتش است و بی‌هیچ شک و شبهه‌ای، او حضور اردیبهشت، ایزد حامی آتش را بر خوان نوروزی نمایندگی می‌کند.
سومین عنصر «سکه» و نماد سومین امشاسپند یعنی شهریور است، ایزدی موکَّل بر فلزات که حضورش را با فلزی و گرانبها چون سکه، بر خوان نوروزی اعلان می‌دارد.
پای سین چطور به سفره نوروزی باز شد؟
اکنون بر انواع عناصری که بر سر خوان نوروزی حاضرند و به تعبیر عامیانه سبب وجودشان، سین آغاز نامشان است می‌پردازیم. خوردنی‌هایی چون «سیب»، «سمنو»، «سماغ»،«سنجد». چهارمین امشاسپند، سپندارمذ نام دارد و حامی زمین است. زمین منشاء برکت است و با مهری فراوان، چونان مادری دلسوز، نیازهای معیشتی بشر را تامین می‌کند. پس طبیعی و پسندیده است که حضورش بر خوان نوروزی با نمادهایی از برکت زمین چون انواع میوه‌ها و رستنی‌ها پاس داشته شود.
عنصر بعدی که در خوان نوروزی خودنمایی می‌کند، «ماهی قرمزی» است که درون تنگ آبی قرار داده شده است. بی‌تردید، آب است که حضورش بر خوان نوروزی الزامی است و پیشتر گفته شد که ایزد موکَّل بر آب، امشاسپند خرداد است. پس خرداد نیز آب را به نمایندگی از خود به خوان نوروزی فرستاده است.
از بارزترین نمادهای خوان نوروزی سبزه است. حضور گیاهان و سرسبزی ، امشاسپند امرداد، حامی گیاهان را نیز بر این خوان نوروزی میهمان کرده است.
و در آخر کتاب مقدّس بر خوان نوروزی، کتابی حاوی کلام مقدّس، کلام خدا و نمادی بر اهورامزدا هفتمین امشاسپند است. قرن هاست که قرآن کریم در سفره هفت سین ایرانیان قرار دارد و از جایگاه ویژه برخوردار است.
نوروز است و سفره هفت سین‌اش. اما چرا هفت سین؟ چرا هفت تا؟ و چرا سین؟
درباب جشن نوروز می‌توان ساعت‌ها سخنرانی کرد، مقاله و کتاب‌های گوناگونی به رشته تحریر درآورد و درباب یک به یک جزئیات این رسم کهن و زیبای ایرانی پژوهش‌های فراونی انجام داد. جشن نوروز افزون بر آنکه یکی از مهمترین مؤلفه‌های خاص و منحصربفرد فرهنگ ایرانی است و در آن نشانه‌هایی بس شگرف و بی‌همتا از عناصر ویژۀ فرهنگ کهن ایرانی از دوران اساطیری گرفته تا دوران باستانی تاریخی و همچنین دوران آمیختگی فرهنگ ایرانی با فرهنگ برآمده از دین اسلام نمایان است، یکی از مصادیق کامل و غیرقابل کتمان یگانگی بوده‌های فرهنگی مشترک نزد اقوام و فرهنگ‌های مختلف در سرتاسر جهان در تمامی اعصار است.
جشن نوروز گواهی بر تئوری‌های اسطوره‌شناسان بنامی چون «میرچا الیاده» است که وجود جشن و آیینی عظیم و بی‌همتا را در تمامی فرهنگ‌ها می‌جوید که پایۀ اصلی اعتقادات انسان مقدس را تشکیل می‌دهد، جشنی شگرف در آغاز سال نو که تکرار آیینی و نمادین خلقت جهان در آغاز آفرینش بوده است.
این آیین‌های مقدس در تمامی فرهنگ‌ها حاوی ملزوماتی آیینی برای شبیه‌سازی خلقت و ظهور انسان در کرۀ خاکی و پیروی کردن او از موجوداتی فرا زمینی شامل خدایان و قهرمانان اسطوره‌ای است. چرا که انسان مقدس برای تداوم زندگی و کسب توانایی چیرگی بر موانع و مشکلات طبیعی، سخت نیازمند یاری جستن از آن الهگان مقدس است. لذا انسان با تکرار آیینی هرآنچه قهرمانان اسطوره‌ای در سرآغاز آفرینش انجام داده‌اند بر آن است تا بتواند الگوی خویشتن‌اش را برای طی کردن مسیر زندگی بیابد.
هفت‌سین، جایگاه ایزدان در برگزاری آیین تکرار خلقت جهان
یکی از آیین‌های بسیار مهم و غیرقابل چشم پوشی برای انسان ایرانی در برگزاری جشن سال نو و تکرار نمادین آفرینش جهان، برپایی محضری مقدس و پاک است تا شرایط را به نحوی مهیا کند تا مهمترین الهگان و موجودات مقدس و فرا زمینی ایزدستان‌اش را به آیین بازسازی آفرینش جهان دعوت کند، به عبارتی دیگر انسان ایرانی، امشاسپندان که بالاترین مرتبه را در سلسله خدایان اسطوره‌های ایرانی دارند، به جشن سال نو، یعنی نوروز ایرانی دعوت می‌کند. بدیهی است که حضور بالاترین مقامات الهی مستلزم ایجاد شرایط مناسب و مکانی مقدس و پاک است. لذا ایرانیان خوانی مطهر و مقدس را برزمین می‌گستراندند تا مکانی در شأن ایزدان بیارایند و آنان را با نهادن نمادهای زمینی‌شان بر آن خوان مطهر، در جشن نوروز که جشن سال نو و تکرار نمادین خلقت جهان است، همراهی کنند.
این خوان مقدس و مطهر که درواقع محل جلوس ایزدان ایرانی در آیین بازسازی آفرینش است، امروزه به نام «سفرۀ هفت‌سین» شناخته می‌شود و با آنکه ایرانیان امروز این سفره را عیناً مطابق جزئیات نخستینه‌اش می‌گسترانند، اما بدان سبب که امروز ایرانیان، آن انسان مقدس روزگاری نیستند که جهان اساطیری باستانی ایران را باور داشته است، از علت و شأنیت حضور هر یک عناصر سفرۀ هفت‌سین بی‌خبرند. امروز ایرانیان برگزارکنندۀ آیین گستراندن سفرۀ هفت‌سین نمی‌دانند که چرا هفت نماد بر سفره سال نو می‌گذارند، به اشتباه تصورشان بر این است که این خوان محل چیدن هفت عنصری است که نامشان با حرف «س» آغاز شده است و اطلاع ندارند این سفره در حقیقت سفره‌ای است که حاوی هفت سینی از هفت نماد امشاسپندان است.
هفتگانۀ مقدّس در اساطیر ایرانی
از مهمترین ارکان عقیدتی ایرانیان باستان، اعتقاد به هفت نامیرای مقدّس بنام «امشاسپندان» است. امشاسپندان، نامیرایان مقدّسی هستند که هر یک نمادی از یک ویژگی اهورامزدا را متجلی می‌سازند. «بهمن» نیک‌اندیشی، «اردیبهشت» راستی، «شهریور» شهریاری اهورایی، «سپندارمذ» بخشندگی، «خرداد» کمال و «امرداد» بی‌مرگی. هریک مسئولیت و پشتیبانی از پدیده‌ای را در گیتی برعهده گرفته‌اند، بهمن گوسفندان و جانواران، اردیبهشت آتش، شهریور فلز، سپندارمذ زمین، خرداد آب و امرداد گیاهان را تحت حمایت مقدّس خود قرار داده‌اند.
نفوذ امشاسپندان آنچنان در باورهای ایرانیان باستان ریشه دواند که «عدد هفت»، در بیشتر وجوهات اعتقادی، اساطیری، آیینی و ملی تاثیرگذار شد. در شکل‌گیری نظام اسطوره‌ای منطبق بر امشاسپندان، به تبعیت از عدد امشاسپندان، تعداد موارد زیر بر عدد هفت استوار شده است: تعداد پایه‌های آسمان ، مراحل آفرینش مادی، هفت کشور، هفت عنصر مینوی انسان و ...
چنانچه پیداست، هرگاه در جهان اساطیری برای تعیین تعداد اشیاء یا شخصیت‌های مقدّس و نمادین، لزومی احساس شده است، «عدد هفت مقدّس» به تأسی از انجمن امشاسپندان برگزیده شده است. حتی در فرهنگ ایرانیان پس از اسلام نیز عدد هفت جایگاهش را حفظ کرده است و ما حضورش را در موسیقی و هفت دستگاه موسیقی ایرانی، در ادبیات و هفت وادی منطق‌الطیر عطار، هفت شهر عشق مولانا، هفت خوان رستم فردوسی و ... شاهد هستیم.
همان‌طور که پیشتر گفته شد، در جشن نوروز که آیین تکرار نمادین خلقت است، هفت امشاسپند حضور دارند و در خوانی که برای جلوس نمادهای زمینی آنان درنظر گرفته شده است در برپایی این آیین شرکت دارند. نخستین نشانۀ ارتباط نمادهای خوان نوروزی با انجمن امشاسپندان، تعداد آنان یعنی عدد هفت است. اهمیت عدد هفت در این آیین تا بدانجاست که نام این رسم، بر لزوم رعایت تأمین هفت نشانه بر خوان نوروزی تأکید دارد و صراحتاً عدد هفت بر نام این آیین خودنمایی می‌کند.
علی‌رغم شهرت خوان نوروزی به «هفت‌سین» و لزوم گردآوری هفت عنصر، که نام آنها با «حرف سین» آغاز می‌شود، عناصر قابل توجهی بر این خوان حاضرند که نه تنها نام کنونی آنها، بلکه نام‌های باستانی‌ترشان نیز با حرف سین آغاز نشده‌اند. استفاده از «شیر» و «تخم‌مرغ» در هفت‌سین، از این دست موارد است. اما شیر و تخم‌مرغ با کدامین عضو انجمن امشاسپندان مرتبط هستند؟
همان‌طور که گفته شد، بهمن، نخستین امشاسپند، ایزد موکَّل بر حیوانات سودمند است، لذا چنانچه شیر و تخم‌مرغ را نمادی بر سودمندی حیوانات در نظر آوریم، می‌توانیم حضورشان بر خوان نوروزی را به نمایندگی از حضور بهمن تعبیر کنیم. افزون‌برآن، در متون پهلوی ذکر شده، که بهمن جامه‌ای سپید بر تن دارد و پاسداشت حرمت لباس سپید نیز بر عهدۀ اوست. پیداست که محصولاتِ سفیدرنگِ جانواران سودمند، بر خوان نوروزی، نمایندگی بهمن را برعهده دارند. بنابراین بهمن با نمادهای شیر و تخم‌مرغ نخستین امشاسپندی است که بر این آیین نوروزی حضور پیدا می‌کند.
دومین عنصر حاضر بر خوان نوروزی که نامش با حرف سین آغاز نمی‌شود، «شمع» است، بی‌شک حضور شمع بر خوان، نه بدلیل ذات شمع است، بلکه بهانۀ حضورش، برپا کردن شعلۀ آتش است و بی‌هیچ شک و شبهه‌ای، او حضور اردیبهشت، ایزد حامی آتش را بر خوان نوروزی نمایندگی می‌کند.
سومین عنصر «سکه» و نماد سومین امشاسپند یعنی شهریور است، ایزدی موکَّل بر فلزات که حضورش را با فلزی و گرانبها چون سکه، بر خوان نوروزی اعلان می‌دارد.
پای سین چطور به سفره نوروزی باز شد؟
اکنون بر انواع عناصری که بر سر خوان نوروزی حاضرند و به تعبیر عامیانه سبب وجودشان، سین آغاز نامشان است می‌پردازیم. خوردنی‌هایی چون «سیب»، «سمنو»، «سماغ»،«سنجد». چهارمین امشاسپند، سپندارمذ نام دارد و حامی زمین است. زمین منشاء برکت است و با مهری فراوان، چونان مادری دلسوز، نیازهای معیشتی بشر را تامین می‌کند. پس طبیعی و پسندیده است که حضورش بر خوان نوروزی با نمادهایی از برکت زمین چون انواع میوه‌ها و رستنی‌ها پاس داشته شود.
عنصر بعدی که در خوان نوروزی خودنمایی می‌کند، «ماهی قرمزی» است که درون تنگ آبی قرار داده شده است. بی‌تردید، آب است که حضورش بر خوان نوروزی الزامی است و پیشتر گفته شد که ایزد موکَّل بر آب، امشاسپند خرداد است. پس خرداد نیز آب را به نمایندگی از خود به خوان نوروزی فرستاده است.
از بارزترین نمادهای خوان نوروزی سبزه است. حضور گیاهان و سرسبزی ، امشاسپند امرداد، حامی گیاهان را نیز بر این خوان نوروزی میهمان کرده است.
و در آخر کتاب مقدّس بر خوان نوروزی، کتابی حاوی کلام مقدّس، کلام خدا و نمادی بر اهورامزدا هفتمین امشاسپند است. قرن هاست که قرآن کریم در سفره هفت سین ایرانیان قرار دارد و از جایگاه ویژه برخوردار است.
نظر شما