سرانجام دکترین هسته ای ترامپ

صدای ایران- مرتضی شکری*- سند «بازنگری وضعیت هسته ­ای»[1] ترامپ که از سوی پنتاگون منتشر شده است، جهانی تاریک و پر از تهدید را تصور می­کند که در آن دشمنان بالقوه ایالات‌متحده مانند چین، کره شمالی و روسیه به‌سرعت در حال افزایش توانایی ­های هسته ­ای خود هستند و در این زمینه در حال پیشی­ گرفتن از ایالات‌متحده هستند. این سند به‌جای برنامه ­ریزی برای متوقف ساختن این وضعیت خطرناک و تلاش برای کاهش وابستگی به سلاح­های هسته ­ای، با پایین آوردن آستانه پاسخ آمریکا به تهدیدهای هسته ­ای، وضعیت ناامنی را متصور است که یادآور فضای رقابت هسته‌ای در دوران جنگ سرد است.

دکترین هسته ­ای ترامپ و تفاوت با سند 2010  اوباما
در ایالات‌متحده آمریکا این موضوع تقریباً به یک سنت تبدیل شده است که هر حکومت جدید می­خواهد سیاست‌های هسته­ای خود را با نوشتن یک «بازنگری وضعیت هسته ­ای» مشخص کند. در این راستا، دونالد ترامپ نیز سند بازنگری وضعیت هسته ­ای امریکا را در 2 فوریه 2018 منتشر کرد. اگرچه گفته می­شود، سند «بازنگری وضعیت هسته‌ای» تا اندازه زیادی مسیر ترسیم‌شده در سند سال ۲۰۱۰ دولت اوباما را ادامه می‌دهد، بااین‌حال این سند دو تفاوت عمده با سند پیشین دارد. اول اینکه سند جدید حاوی دو مکمل شامل یک طرح جدید برای موشک بالستیک دریایی با برد کم (SLBM) و یک موشک کروز جدید دریایی (SLCM) به‌جای موشک­های حذف شده از ناوگان در دهه 1990 است که آن را از گزارش سال 2010 متمایز می­کند. سند جدید اعلام می­کند هردوی این موشک‌ها از آنجایی­که « با هر سوء برداشتی از توانایی ­های بازدارندگی منطقه ­ای ایالات‌متحده مقابله می­کند» ضروری هستند. دکترین هسته­ای ترامپ با توجه به انعطاف موشک‌های کم‌برد در موقعیت‌های مختلف، بر نقش آن‌ها در قدرت بازدارندگی منطقه­ای آمریکا تأکید می­کند. سند همچنین با نظر  به ضعف نیروهای استراتژیک امریکا در پاسخ به روسیه، چین و کره شمالی، بر اهمیت این سلاح­ها و نقش مهمی که در پاسخ محدود به تهدیدات آن‌ها دارند تأکید می­کند.
 
نکته دوم اینکه دکترین جدید هسته­ای ترامپ، جهانی تاریک و پر از تهدید را برای ایالات‌متحده تصور می­کند که در آن، دشمنان بالقوه ایالات‌متحده مانند چین، کره شمالی و روسیه به‌سرعت توانایی­های هسته­ای خود را بهبود می­بخشند و در حال پیشی گرفتن از ایالات‌متحده در این زمینه هستند. بر این مبنا، ادعای اصلی سند پنتاگون این است که ایالات‌متحده باید وابستگی خود را به سلاح ­های هسته­ای جهت محافظت از کشور و متحدانش افزایش دهد (کاملاً برخلاف تلاش دولت اوباما). بر این اساس، دولت ترامپ متقاعد شده است که بهترین راه برای محدود کردن خطر اشاعه ­ی هسته­ای، گسترش و تبلیغ توانایی آن برای نابودی دشمنان است. او در همین راستا، علاوه بر اختصاص دادن زمین نوادا برای آزمایش هسته­ای، یک طرح 1.2 تریلیون دلاری را برای بازسازی کل مجموعه سلاح­ های هسته­ای امضا کرده است. ترامپ همچنین برای اولین بار بعد از 34 سال، اجازه ساخت یک کلاهک هسته‌ای جدید را صادر کرده است. وی به‌علاوه، بودجه‌ای را برای تحقیقات و توسعه موشک‌های میان‌بُرد در نظر گرفته است. همچنین آمریکا برای اولین بار در حال بررسی سناریوهایی است که به‌موجب آن به «حملات راهبردی غیرهسته‌ای» پاسخ هسته‌ای داده خواهد شد.

بازگشت به فضای رقابت هسته ­ای جنگ سرد
دکترین هسته­ای ترامپ به چند دلیل عمده خطر احیای رقابت هسته­ای دوران جنگ سرد را برای نظام بین­الملل افزایش می­دهد. اول اینکه در دکترین جدید تأکید می‌شود که اگرچه بمب‌های کوچک‌تر قدرت تخریبی کمتری دارند اما از قدرت بازدارندگی بیشتری برخوردارند. بر طبق این سند، زرادخانه هسته‌ای آمریکا گسترش پیدا نخواهد کرد اما قرار است کلاهک‌های هسته‌ای را در موقعیت‌های تازه‌ای استفاده کنند. براین اساس، ترامپ توافقنامه استارت2 (2009) را که برای کاهش سلاح­ های متعارف بین روسیه و آمریکا به امضا رسیده را به شدت مورد انتقاد قرار داده و آن را جز توافقنامه­های بد توصیف کرده است. به همین دلیل وی خواستار حرکت به سمت ساخت نسل جدیدی از سلاح‌های هسته‌ای شده است.

 علاوه براین، سند دارای سازوکارهایی است که می­تواند آینده رقابت هسته ­ای را افزایش دهد. افزایش ظرفیت تولید حفره­های پلوتونیوم در مواردی که ایالات‌متحده به توسعه زرادخانه خود نیاز مبرم دارد؛ آموزش نیروهای متعارف برای مبارزه با یک قدرت هسته­ ای؛ افزایش آمادگی 150 پایگاه هسته­ای مستقر در اروپا به دلیل آنچه نمادین خوانده می­شود؛ و بی‌اعتمادی به مکانیسم کنترل تسلیحات (استارت)، ازجمله موارد ذکرشده در سند است که می­تواند خطر رقابت هسته­ای را افزایش دهد. در این سند به دکترین روسیه مشهور به «تهدید کن تا درگیری تخفیف یابد» اشاره شده که در آن مسکو به استفاده از سلاح‌های هسته‌ای کم قدرت‌تر در یک درگیری محدود و متعارف در اروپا تهدید می‌کند با این اعتقاد که انجام این کار آمریکا و ناتو را وادار به عقب‌نشینی خواهد کرد. در این زمینه می‌توان به این موضوع اشاره کرد که سلاح‌های هسته‌ای کوچک‌تر استراتژیک تر هستند و به دلیل قابلیت استفاده می‌توانند تأثیر گسترده‌ای را نسبت به سلاح‌های هسته‌ای بزرگ داشته باشند.

سند بازنگری هسته ­ای اگرچه تأکید می­کند که «جنگ هسته ­ای» را موردنظر قرار نداده، بااین‌حال، بحث در مورد سلاح­های غیراستراتژیک و قابلیت «مکمل ­های پیشنهادشده»، امکان استفاده از سلاح‌های هسته­ ای را در جنگ‌های محدود افزایش می­دهد. اگرچه سند بازنگری وضعیت هسته­ای ترامپ، کاربرد تسلیحات هسته ­ای را تنها در «شرایط فوق‌العاده» جایز می­داند اما چارچوب معینی برای این شرایط به‌اصطلاح فوق‌العاده مشخص نمی‌کند و همین چارچوب، شرایط استفاده از سلاح هسته ­ای در شرایط فوق­ العاده را گسترش می­دهد. این مسئله می­تواند پیامدهای امنیتی پیچیده­ای را برای نظم و امنیت بین­ المللی به همراه داشته باشد. از این چشم‌انداز، دکترین جدید هسته‌ای آمریکا خطر بروز جنگ اتمی را بیش‌ازپیش افزایش می‌دهد و فرضیه تلاش آمریکا برای قرار دادن کلاهک هسته‌ای در ردیف جنگ‌افزارهای متداول را قوت می‌بخشد. علاوه بر این، ظاهراً موشک بالستیک دریایی با برد کم( SLBM ) برای حمله سریع به اهداف کوچک و سیار مانند لانچر موشکی سیار دشمن یا پست فرماندهی پیشرو طراحی شده‌اند. در صورت استفاده از این روش، زیردریایی‌های موشکی بالستیک که پیش‌ازاین برای بازدارندگی استراتژیک استفاده می­شدند نیز قادر به انجام مأموریت‌های جنگی می­باشند.

نکته بعدی اینکه سند جدید آستانه پاسخ هسته‌ای آمریکا به «تهدیدهای امنیتی» را پایین آورده است.  گسترش مأموریت هسته­ای در پاسخ به «حملات راهبردی غیرهسته‌ای» در سند، چنین تفسیری را قوت می ­بخشد که موضع تلافی­جویانه ترامپ احتمال استفاده از قدرت هسته ­ای را در مواردی مانند حمله علیه تهدیدات سایبری افزایش می­دهد. درحالی‌که روسای جمهور قبلی آمریکا استفاده از سلاح‌های هسته‌ای را تنها به زمان استفاده کشورهای رقیب از سلاح‌های کشتارجمعی برای کشتار انبوهی از غیرنظامیان محدود می‌کرد، در سند جدید برای اولین بار خواسته شده به «حملات راهبردی غیرهسته‌ای» پاسخ هسته‌ای داده شود. این مسئله نیز خطر رقابت هسته ­ای میان آمریکا و دیگر قدرت‌های هسته ­ای را افزایش می­دهد. برای مثال آن بخش از دکترین هسته‌ای آمریکا که اعلام می‌کند: روسیه باید متقاعد شود که در صورت تهدید به انجام حمله هسته‌ای در اروپا حتی در دامنه‌ای محدود با هزینه‌های بسیار سنگین مواجه خواهد شد» نیز حاکی از آن است که آمریکا به دنبال استفاده از توان «حمله اول» (first strike) علیه مسکو یا حتی کشورهای به‌زعم آن‌ها متخاصم غیرهسته‌ای، است. جوزف سیرنشنی[2] رئیس بنیاد ضد هسته­ای «پلاشرز[3]» در این زمینه هشدار داد که سند بازنگری ترامپ، اختیارات و حوزه عمل او را برای حملات هسته­ای گسترش داده است.

نهایت اینکه، سند «بازنگری وضعیت هسته ­ای» نشان‌دهنده یک دیدگاه قدیمی و ساده برای بازدارندگی است. این سند استدلال می­کند که سلاح‌های هسته­ای اثرات بازدارنده­ای بی­نظیری ارائه می­دهند، بنابراین گزینه­های بیشتر به معنای بازدارندگی بیشتر است. این در حالی است که طراحان نظامی امروز، فهم بسیار پیچیده و ظریفی از بازدارندگی دارند. آن‌ها درصدد به‌کارگیری طیف وسیعی از قابلیت­ها در حوزه­های مختلف برای ایجاد یک اثر راهبردی مناسب برای تهدیدی خاص هستند. در برخی موارد، ترویج یک تهدید هسته­ ای ممکن است برای جلوگیری از حمله ضروری باشد. بااین‌حال، در شرایط دیگر، باید جانب احتیاط را در نظر گرفت. برای مثال در برابر حمله یا تحمیل هزینه­ ها در حوزه­های سایبری، فضا، تحریم­ها یا سلاح­های متعارف نمی­توان به سلاح هسته­ ای متوسل شد. ضمن اینکه بدون توجه به عملکرد و روش تحویل آن‌ها، سلاح ­های هسته ­ای هرگز به‌عنوان یک بازدارنده معتبر به نوع تجاوز به سطح پایین، که روسیه و کره شمالی آن را ثابت کرده‌اند، هرگز مشاهده نخواهند شد.

جمع‌بندی
به‌طورکلی منطق حاکم بر سند بازنگری و تأکید بر استفاده از سلاح­ هسته ­ای محدود و با برد کم جهت افزایش امنیت آمریکا، از چند جهت می­تواند فضای موجود در روابط قدرت‌های بزرگ را به سمت ناامنی سوق دهد. اول اینکه، اگرچه تأکید بر سلاح‌های هسته ­ای کوتاه برد، انگاره خطر جنگ هسته­ ای در سطح گسترده را تقویت می‌کند اما باید گفت حتی سلاح­های هسته­ ای با «برد کم» هزاران بار مخرب‌تر از بزرگ‌ترین سلاح­های متعارف است. این مسئله خطر آلوده کردن سرزمین متحدان و دشمنان منطقه ­ای را افزایش می­دهد. دوم اینکه، با آزمایش سلاح­های کوتاه برد هسته ­ای کاملاً مشخص نیست که یک دشمن بتواند به‌سرعت قانع شود که یک انفجار هسته ­ای محدود رخ‌داده است. بنابراین، و نکته مهم‌تر اینکه، حتی در صورت امکان چنین وضعیتی، با آزمایش سلاح­های هسته ­ای کوتاه برد ممکن است طرف مقابل پاسخ را محدود تلقی نکند بلکه آن را سزاوار پاسخ گسترده بداند. تحت چنین شرایطی، اگر روسیه به‌اندازه کافی بی­پروا برای انجام یک حمله هسته ای کوچک اقدام کند، ایالات‌متحده مجبور خواهد شد تا از طریق حملات تلافی­جویانه هسته ­ای، مانع از آن شود.  در پایان باید گفت سند بازنگری وضعیت هسته­ ای، با تکیه‌بر سلاح ­های غیراستراتژیک برای بازدارندگی، همان منطقی را دنبال می­کند که تا الآن نگران آن بود که در مسکو این «سلاح‌های کم‌برد هسته ­ای» نگهداری می­شود.

* پژوهشگر گروه مطالعات بین الملل اندیشکده  مطالعات حاکمیت و سیاست گذاری

[1] -(Nuclear Posture Review (NPR

[2] - Joseph Cirincione

[3] - Ploughshares Fund