رد پای بابک زنجانی و احمدی‌نژاد در تیرگی روابط ایران و تاجیکستان

دعوت ایران از رهبر حزب نهضت اسلامی تاجیکستان، هدیه احمدی‌نژاد به این کشور و همینطور پول‌های بابک زنجانی در تاجیکستان سبب شده تا امروز روابط برادرانه و دوستانه تهران و دوشنبه به حالت قهر و آشتی بدل شود.

به گزارش صدای ایران، نه زبان مشترک و نه اشتراکات فرهنگی و همسایگی، هیچ کدام سبب نشده تا سایه سیاست از روابط تجاری ایران و تاجیکستان برداشته شود. روابطی که بر اساس آن میانگین صادرات ایران به تاجیکستان از سال 87 تا 93 از186میلیون دلار به این کشور، به کمتر از 300 هزار دلار در سال 1395 رسیده است. همه چیز از یک همایش آغاز شد. همایشی در سال 1394 در ایران برگزار شد و محیی الدین کبیری رئیس حزب نهضت اسلامی تاجیکستان هم میهمان آن بود. از آنجایی که دولت کنونی تاجیکستان، دولتی سکولار است و برخی اعضای حزب نهضت اسلامی تاجیکستان را متهم به تروریسم کرده، این دعوت ایران از محی‌الدین کبیری سبب واکنش دوشنبه شد.البته گفته می‌شود این دعوت بدون هماهنگی وزارت امور خارجه ایران بوده و این وزارتخانه اطلاعی از دعوت محی‌الیدن کبیری نداشته است. 

در هر حال بعد از آن بود که تاجیکستان دفاتر "کمیته امداد امام خمینی" و "رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران" در دوشنبه پایتخت تاجیکستان را تعطیل کرد. تیر ماه امسال هم مرکز فرهنگی و تجاری ایران در تاجیکستان بسته شد. به نظر می‌رسد بسته شدن این مرکز فرهنگی به درخواست مقامات تاجیکستان بوده است. اما پیش‌زمینه این رفتارهای تلافی‌جویانه تاجیکستان به دوران ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد باز می‌گردد. زمانی که او برای افتتاح دو سد که از سوی دو شرکت دولتی ایرانی ساخته شده بود، به تاجیکستان سفر کرده بود، گفت: این دو سد هدیه ایران به مردم تاجیکستان است. دولت تاجیکستان هم به عنوان سند ملی که رئیس جمهوری یک کشور در سخنرانی عمومی گفته که دو سد ساخته شده را به مردم تاجیکستان می‌دهیم، هدیه تلقی کردند. حالا که شرکت‌های سازنده آن دو سد به دنبال طلب پولشان هستند، دولت تاجیکستان به استناد به آن سخنرانی احمدی‌نژاد، پولی در قبال دو سد ساخته شده به شرکت‌های ایرانی نمی‌دهد.

همین رخدادها کاهش روابط میان دو کشور را رقم زد، چه در سیاست و چه در تجارت. سایه سنگین روابط تیره سیاسی میان تهران و دوشنبه به شدت بر روابط تجاری میان آنها اثر گذاشت. البته به نظر می‌رسد تاجیکستان تمایل بیشتری برای کاهش روابط تجاری با ایران و همینطور سنگ‌اندازی پیش پای تجار ایرانی دارد. از محدودیت‌ها برای صدور ویزا و حمل و نقل کالا به این کشور تا مخالفت این کشور با حضور ایران در سازمان همکاری شانگهای.

از سال گذشته سفارت تاجیکستان برای صدور ویزای رانندگان مراجعه حضوری را ممنوع کرد و به همین دلیل هم شرکت‎های حمل و نقل باید با مراجعه به سایت سفارت تاجیکستان برخی اطلاعات و مدارک را وارد کنند. پس از تأیید این اطلاعات، راننده مورد نظر باید به سفارت تاجیکستان در تهران مراجعه کند تا از او انگشت‌نگاری شود و پس از انگشت‎نگاری نیز روند صدور ویزا انجام می‌گیرد. از طرف دیگر فعالان اقتصادی می‌گویند؛ مالیات زیادی که دولت تاجیکستان بر کالاهای وارداتی از ایران وضع کرده و همچنین نبود زمینه رفت‌و‌آمد قطار میان ایران و تاجیکستان از دیگر مشکلات همکاری اقتصادی است. تاجیکستان اما؛ ‌به همین میزان خصومت بسنده نکرده است؛ به طوری که به گفته تجار ایرانی، شرکت راه‌آهن تاجیکستان واگن‌های مناسب برای حمل‌ونقل را در اختیار تجار ایرانی نمی‌گذارد. ریل آهن تاجیکستان استاندارد اتحاد شوروی سابق را دارد و با ریل اروپا و ایران متفاوت است.

محمد حسین روشنک عضو اتاق مشترک بازرگانی ایران با تاجیکستان یکی از تاجرانی است که اختلافات سیاسی سبب شده تا تجارتش در تاجیکستان جز زیان برایش چیزی نداشته باشد. او می‌گوید: «رخدادهای سیاسی سبب شده تا روابط ایران و تاجیکستان از حالت برادرانه و دوستانه به حالت قهر و آشتی تغییر کند. این کشور از زمینه‌های تجارت ترکیه، چین، هند و عربستان استفاده کرده و نیازهایی که از ایران تامین می‌کرد را حالا از این کشورها وارد می‌کند.»

به گفته رئیس کمیسیون تجارت اتاق بازرگانی مشهد «تاجیکستان حتی فروشگاه‌ها و یا مراکزی که کالاهای ایرانی عرضه می‌کنند را محدود کرده است. حتی در نمایشگاه‌هایی که سالانه در این کشور برگزار می‌شود و همیشه ایران نقش اصلی را داشته، حالا ایران حتی اجازه ندارد پرچم خود را در مقابل غرفه‌اش نصب کند و بدترین جای ممکن را هم به ایران اختصاص می‌دهند.»

او می‌گوید: «صادرات ایران به دوشنبه به شدت کاهش یافته است و بازرگانان ایرانی که نقشی هم در هیچ یک از رخدادهای میان ایران و تاجیکستان نداشتند، ضرر زیادی کردند. چندین بار از وزارت امور خارجه برای حل این مشکل هم درخواست کردیم، اما هنوز هیچ کاری انجام نشده است.»

اما این فقط بخشی از مناقشه تاجیکستان با تجار ایرانی است. در بخش بزرگتر، این کشور یکی از مخالفان جدی ایران برای پیوستن به سازمان همکاری‌های شانگهای است. سازمانی میان‌دولتی که همکاری‌های چندجانبه امنیتی، اقتصادی و فرهنگی تشکیل شده ‌است. پس از ایجاد این تنش در روابط دو کشور، رسانه‌های روسیه هم درباره موافقت نکردن با عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای اعلام کردند که تاجیکستان پشت این رخداد بوده است.

بابک زنجانی هم یکی از تکه‌های پازل اختلافات میان دو کشور است. گفته می‌شود تاجیکستان یکی از کشورهای اصلی بابک زنجانی برای مخفی کردن پول‌هایش بوده است. پول‌هایی که البته درآمدهای نفتی ایران بوده است. اما آنطور که روشنک گفته ا؛ بابک زنجانی پولی در تاجیکستان نداشته است و هر چه بوده صرف راه‌اندازی و ساخت اوتوبوس و تاکسی در این کشور کرده است. حالا هم ایران ادعای طلبکاری دارد و خواستار بازگشت پول‌هایی است که در آنجا هزینه شده است. زمانی که زنجانی در سال 92 در ایران بازداشت شد، اسنادی را ارائه کرد مبنی بر این که مقدار زیادی پول در بانک ملی تاجیکستان دارد، اما این ادعا از سوی دوشنبه رد شد. بعد از آن تمام دارایی‌های زنجانی از سوی تاجران تاجیک توقیف و این مسئله سبب خشم و واکنش ایران شد.

شاید بی‌دلیل نیست که حداقل در چهار پنج سال اخیر می‌گویند همیشه پای عربستان در میان است. عربستان سعودی استاد ماهی گرفتن از آب گل آلود است. این بار هم از روابط گل آلود میان ایران و تاجیکستان استفاده کرده است. پس از دعوت ایران از رئیس حزب نهضت اسلامی تاجیکستان و رخدادهای پس از آن، عربستان امام علی رحمان رئیس جمهوری تاجیکستان را برای دیدار از این کشور دعوت کرد .امکانات و وعده‌های زیادی هم به او داد. این یعنی چرخش دوشنبه به سمت ریاض و روی گردانی از تهران.

بر اساس آمارها در ماه می 2017، صندوق توسعه عربستان مبلغ ۳۵ میلیون دلار را برای ساخت ۳۰ مدرسه متوسط تاجیکستان فراهم کرد و گفته می‌شود قصد دارد برای پیش برد ساخت سد عظیم راغون هم سرمایه‌گذاری کند.

آمار دقیق و به روزی از تازه‌ترین میزان تجارت میان ایران و تاجیکستان وجود ندارد. هر چه هست مربوط به سال 95 است. شاید همین تیرگی روابط و پایین بودن میزان تجارت سبب شده تا مسئولان هم انگیزه‌ای برای ثبت و بررسی و انتشار آمارها نداشته باشند.