شهرک‌سازی برای زنان آسیب‌دیده تبعید آنها به جایی دور است؟

در آخرین روزهای سال گذشته بود که زمزمه‌های «شهرک بازتوانی زنان آسیب‌دیده یا در معرض آسیب» مطرح شد. طرحی که از همان روزهای نخست مخالفت نهادهایی همچون بهزیستی و همچنین فعالان اجتماعی را به دنبال داشت.

به گزارش صدای ایران شرق نوشت: آنها می‌گفتند دوران درمان‌های جزیره‌ای و تبعیدی تمام شده، اما در تمام این مدت استانداری روی حرفش ایستاد. پس از شروع سال، دوباره صحبت‌ها درباره شهرک‌سازی شروع شد. ثریا شارقی، مدیرکل امور زنان و خانواده استانداری، در تمام این مدت تأکید داشت اکثریت قاطع کارشناسان طرح ساخت شهرک بازتوانی زنان آسیب‌دیده یا در معرض آسیب، بر ضرورت اجرای طرح تأکید داشتند. براساس مصوبه‌ کارگروه تخصصی امور بانوان و خانواده در اسفند ۹۵ با دستور حسین هاشمی، استاندار تهران، قرار شد طرح ساخت شهرک بازتوانی زنان آسیب‌دیده یا در معرض آسیب مورد بررسی دقیق قرار گیرد. طرحی که بهزیستی به هیچ عنوان موافق اجرائی‌کردن آن نیست و آن را محکوم به شکست می‌داند. تجربه‌های پیش از این درخصوص فرستادن زنان آسیب‌دیده به مراکزی این‌چنینی چندان موفق نبوده است. بهاران و کمپ شفق از نمونه‌های شکست‌خورده این طرح هستند. زنانی که به‌اجبار به کمپ‌های ترک اعتیاد می‌روند، حاضر به حضور پس از درمان در مراکز بازتوانی هم نیستند و قانون نیز دست مجریان طرح‌های این‌چنینی را می‌بندد. مطابق قانون، متولیان تنها حق جمع‌آوری افراد معتاد متجاهر را دارند و پس از ترک و گذراندن دوره سم‌زدایی در کمپ‌ها، آنها موظف به رهاکردن این زنان هستند.

هدف ما انگیزشی است

ثریا شارقی، مدیرکل امور زنان و خانواده استانداری در گفت‌وگو با «شرق» درباره طرحی که خود پیشنهاد‌دهنده آن است، گفت: «این روزها اظهارنظرهای غیرکارشناسی از معاون وزیر رفاه هم درباره این طرح شنیده‌‌ام و بسیار ناراحت شدم، ایشان بدون آنکه از جزئیات این طرح مطلع باشند، با آن مخالفت کرده‌اند، در واقع هدف ما هنوز کامل برای کسی روشن نشده». وی در ادامه با اشاره به اینکه هیچ اجباری برای حضور زنان در این شهرک‌ها وجود ندارد، گفت: «با بررسی‌های انجام‌شده در سامان‌سراها، خانه‌های امن، اورژانس اجتماعی و مراکز مداخله در بحران، به این نتیجه رسیدیم مشکلات این مراکز به دلیل بی‌برنامگی و صرفا مرکز نگهداری بودن آنهاست؛ مثلا خانه‌ امنی که در منطقه چیتگر وجود دارد، شهرداری موظف است که این خانم‌ها را از خیابان جمع کند و تا صبح آنجا نزد خود نگهداری کند و دوباره از صبح تا شب که دوباره آنها را به مددسرا ببرد، هیچ مسئولیتی در قبال آنها ندارد و در واقع در این بازه زمانی هیچ برنامه‌ای برای آنها ندارد. شما به ‌عنوان یک خانم چه تصوری درباره زنی با این شرایط دارید که هیچ برنامه‌ای برایش وجود ندارد؟ این زن باید در جامعه سرگردان باشد، در طول روز غیر از مسائلی مثل رفع امنیت و خورد و خوراک این زن در شهر سرگردان است».

وی در پاسخ به این سؤال که ممکن است ایجاد چنین شهرکی شبیه مراکزی که برای مردان ساخته می‌شود، هدفش صرفا دورکردن این زنان از جامعه و تبعیدشان به جایی شبیه بازداشتگاه باشد، عنوان کرد: «آن چیزی که من در طرح دارم، اصلا شهرک را به این سمت نخواهد برد. ما زنان فراری داریم، زن روسپی، متکدیان و مادران بد‌سرپرست را داریم که باید برای زندگی آماده شوند. در این مراکز پیش‌بینی مهدکودک را برای مادران کرده‌ایم که فرزندشان سر‌و‌سامان بگیرد، برای اینکه این زنان بتوانند به استقلال برسند، اول باید وضعیت فرزندانشان مشخص شود. ما در این مراکز، فضای انگیزشی داریم که همه را برای بازگشت به زندگی آماده کند. جامعه ما در ساختارهای موجود، هیچ‌کدام از این مسائل را پیش‌بینی نکرده». شارقی افزود: «بهزیستی نگران برچسب‌زنی به این زنان است، سؤال این است که روسپی‌بودن برای زن برچسب است یا حضورش در یک مرکز بازتوانی؟ این مرکز می‌تواند مجتمع بازتوانی زنان آسیب‌دیده یا مرکز توانمندی زنان یا خانه امید باشد، ما هیچ اصراری روی اسم نداریم».

مجرمان زن آرزوی بازگشت به زندان را دارند

شارقی در ادامه در پاسخ به این سؤال که چه ضمانت اجرائی برای عملکرد درست این مراکز وجود دارد و همچنین چه کسی قرار است مسئول اجرای این پروژه باشد، بیان کرد: «تمام ادارات در جلو‌بردن این پروژه دخیل هستند، از مراکز فنی‌و‌حرفه‌ای تا بهزیستی و تأمین اجتماعی و کمیته امداد. نهایتا مسئولیت این مجموعه را شهرداری برعهده خواهد گرفت. ساختار موردنظر این‌گونه است، اما اینکه در عمل چه اتفاقی بیفتد چیز دیگری است و البته قابل بحث است». وی در ادامه درباره نحوه تخصیص اعتبار به این مجموعه تصریح کرد: «ما فقط شکل کار را تغییر می‌دهیم. در واقع وظیفه همه ارگان‌ها در این خصوص، به ‌جای اینکه پراکنده باشد، در یک جا متمرکز می‌شود و این مرکز خوبی خواهد شد برای اینکه ما بتوانیم خیریه‌ها را به طور یکپارچه متمرکز کنیم و شرایطی شبیه کهریزک را پیش ببریم». شارقی همچنین درباره محل جانمایی این مجموعه تصریح کرد: «محل هنوز جانمایی نشده، اما ما فکر می‌کنیم، ساخت شهرک در شهرستان‌های اطراف تهران خوب است. ما دنبال ایجاد فضای امید‌بخش برای این افراد هستیم». شارقی در پاسخ به اینکه با مقاومت این افراد برای حضور در چنین مراکزی چه باید کرد نیز گفت: «ما با افرادی روبه‌رو هستیم که از خدا می‌خواهند چنین مراکزی تأسیس شود، این حرف من به‌تنهایی نیست، به گفته کارشناسان زندان زنان، بسیاری از زنان سابقه‌دار، در زمستان دوباره جرم‌شان را تکرار می‌کنند، برای اینکه به زندان برگردند و از هوا و غذای گرم استفاده کنند. از طرفی زنان باردار عمدا مرتکب جرم می‌شوند تا دوران بارداری و فارغ‌شدنشان را در زندان بگذرانند تا هزینه‌های این دوران به گردن زندان بیفتد. ما از این افراد زیاد داریم. هیچ‌کس ذاتا دلش نمی‌خواهد مرتکب جرم شود، اما روي اينكه این مراکز چقدر بتوانند عملکرد خوبی از خود نشان بدهند که به محبوبیت برسند، کار می‌شود. من ابتدا و انتهایی برای این طرح مشخص کردم. من مراکز آموزشی بازارمحور برای این افراد تعریف کرده‌ام و الگوی آن با مراکزی شبیه کمپ شفق متفاوت است. اجرای این طرح بسیار مهم است، چیزی که در ذهن ماست خیلی خوب است. اگر این کار الان انجام نشود، ١٠ سال دیگر من به شما قول می‌دهم بدون هیچ بحث کارشناسی‌اي، این کار به‌طور خودکار انجام مي‌شود. اقلیم اجتماعی ما در حال تغییر است». وی درباره اعتبارات گفت: اميدوارم اين پروژه در کمیته و کارگروه تخصصی بانوان و خانواده تصویب بشود، چون ما ١٣ کمیته ذیل مجموعه شورای برنامه‌ریزی و توسعه استان‌ها داریم و اگر برنامه‌ای در این کارگروه‌ها تصویب شود و درنهایت به تصویب شورای برنامه‌ریزی و توسعه استان‌ها برسد، خواه‌ناخواه سازمان مدیریت موظف به تأمین اعتبار برای ‌آن مصوبه خواهد بود، و این بستگی به نگاه مسئولان استانی دارد».

دوباره چرخ را اختراع نکنیم

مسئله اصلی اينجاست که تمامی کارشناسان حوزه اعتیاد می‌دانند که با نام‌های مختلف این طرح پیش از این انجام شده و جواب مثبتی هم نداده است. لیلا ارشد، مددکار اجتماعی و مدیریت خانه خورشید، در گفت‌وگو با «شرق» بیان کرد: «این نگاه بسیار دور و غیرکارشناسی است. انگار دوستان دوباره می‌خواهند چرخ را اختراع کنند. من معتقدم که دوران جداکردن گروه‌هایی که در معرض آسیب هستند گذشته است. کلا دوران جداسازی گذشته است، حالا نوبت اجتماعی‌کردن این افراد است، ما باید در شرایط طبیعی و عادی جامعه این افراد را حمایت کنیم که آنها به زندگی برگردند. راهکارش هم دادن مشاوره و حمایت‌های حقوقی و اجتماعی و درمانی است. ما نمی‌توانیم زنان در معرض آسیب و آسیب‌دیده و زنانی را که مشکلات فراوانی دارند به بخشی از شهر تبعید کنیم و دوباره این انگ و این برچسب رویشان باشد که آنها آدم‌های بدی هستند. اینها دوباره طرد می‌شوند، درحالی‌که باید به جامعه بازگردند. پس تکلیف فرزندان آنها چه می‌شود؟ گفته‌اند وقتی نوبت مدرسه‌رفتن فرزندانشان برسد، آنها از این شهرک بیرون می‌آیند، چه اتفاقی برایشان می‌افتد؟» مدیرعامل خانه خورشید بیان کرد: «اگر در خانه‌های کوچک سازمان بهزیستی، وزارت رفاه و... و مددکار اجتماعی و روان‌شناس روی رفتار آنها نظارت کند و روان‌شناس مسائل اينها را بررسی كند به‌آرامی و قدم‌به‌قدم به رفع مشکلاتشان مي‌رسيم تا آنها مهارت زندگی‌کردن انفرادی را پیدا کنند. آنها باید زندگی کنند، ولی جداکردن آنها از جامعه و بردنشان به حاشیه کمکی به آنها نمی‌کند. اینها سال‌های طولانی از عمرشان را در حاشیه زندگی کرده‌اند و با دوباره بردن آنها به حاشیه، امکانات درمانی و دارویی و آموزشی و اسکان آنها چه می‌شود. قبل از بروز این اتفاق خوب است که یک بازنگری در اقدامات این‌چنیني- که سال‌ها تجربه‌اش را داشته‌ایم- بشود که نتیجه بدهد». ارشد در پایان خاطرنشان کرد: «این هزینه‌هایی که تاکنون شده به کجا رسیده و به کجا رسید؟ ‌حداقل تجربیات دنیا را بخوانیم، آن را با مسائل ایران بازنگری کنیم. اینکه ما بیاییم و دوباره یک چیزی که اختراع شده را از اول اختراع کنیم فایده‌ای ندارد. فکر می‌کنم نگاه به طرح‌های گذشته کمک می‌کند که طرح‌های آینده مناسب‌تر باشند». بهزیستی هم تاکنون از مخالفان سرسخت طرح شهرک‌سازی برای زنان آسیب‌دیده بوده است، انوشیروان محسنی‌بندپی، رئیس سازمان بهزیستی، درباره این طرح گفته بود: «همواره از برچسب‌زدن به افراد پرهیز می‌کنیم، معتقدم اگر چنین رویه‌ای را برای حل آسیب‌های اجتماعی در پیش بگیریم به ضرر جامعه و در تضاد با نگاه اجتماع‌محور خواهد بود و همواره دیده‌ایم که بگیروببندها در حوزه‌ آسیب‌ها نتیجه عکس داده است». بهاران، شفق، خانه‌های میان‌راهی و جمع‌آوری‌های اجباری هربار به یک نام و یک شکل و یک طرح جدید از یکی از نهادها سر برمی‌آورند و هیچ‌کس هم نمی‌خواهد بپذیرد كه برای این چرخه معیوب و رشد آمار آسیب‌های اجتماعی باید طرحی نو داشت.