بازی با برجام، امنیت امریکا را تهدید خواهد کرد

به گزارش صدای ایران روزنامه اعتماد نوشت، ٣٠ ژوئن ٢٠١٥، ضرب‌الاجل نهایی بود. همه از چند روز قبل خود را به وین، پایتخت اتریش که به قلب مذاکرات هسته‌ای میان ایران و ١+٥ بدل شده بود، رسانده بودند. وزرای امور خارجه ایران، روسیه، بریتانیا، فرانسه، چین، آلمان و امریکا به علاوه فدریکا موگرینی، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا همگی در هتل کوبرگ مستقر شدند. تصور غالب بر این بود که یا در ضرب الاجل تعیین شده ٣٠ ژوئن توافق هسته‌ای پس از قریب به دو سال مذاکره فشرده متولد خواهد شد یا ایران و ٦ کشور مقابل آن که همگی دستی در شورای امنیت سازمان ملل متحد دارند با یک تمدید دیگر به جان بی‌رمق مذاکرات فرصتی چندهفته‌ای می‌دهند و وین را ترک می‌کنند. صبح ٣٠ ژوئن کوچک‌ترین حرکتی به خبری برای پوشش یا سوژه‌ای برای خبررسانی در فضای مجازی بدل می‌شد. آمد و رفت‌های محمدجواد ظریف به بالکن هتل کوبرگ، مهیج‌ترین اتفاقی بود که می‌توانست به گمانه‌زنی‌های رسانه‌ای در مورد فرجام ضرب‌الاجل نهایی منتهی شود. با این همه، روز به غروب رسید و خبری از توافق نشد. در زمزمه‌های دیپلمات‌های نزدیک به تیم‌های مذاکره‌کننده اینطور رایج شد که ضرب الاجل اصلی ٩ جولای است. آخرین روزی که توافق می‌تواند برای برداشته شدن تحریم‌های هسته‌ای ایران به کنگره امریکا ارجاع داده شود. باراک اوباما، رییس‌جمهور وقت امریکا هشدار داده بود که اگر ایران به ضرب‌الاجل زمانی که در ماه آوریل در لوزان بر سر آن توافق شده بود، پایبند نماند، امریکا از مذاکرات خارج خواهد شد. ضرب‌الاجل به پایان رسید و تیم مذاکره‌کننده ایران به زیاده خواهی‌های طرف مقابل با چماق قراردادن ضرب‌الاجل ٣٠ ژوئن توجهی نکرد. روزهای بی‌خبری از راه رسید. تطویل مذاکرات مولود ناامیدی خبرنگاران شد و بی‌خبری به بی‌حاصلی رایزنی‌های سیاسی برای پایان دادن به مناقشه‌ای ١٣ ساله میان تهران و غرب تعبیر شد. برگه‌های تقویم به ٦ جولای رسید و جان کری، وزیرخارجه وقت ایالات متحده اعلام کرد که مذاکرات بر لبه پرتگاه قرار دارد، نتیجه الزاما حصول توافق نخواهد بود و شاید مذاکره‌کنندگان با دست‌های خالی و اعلام شکست به خانه بازگردند. وزرای امور خارجه دوباره دور هم در کوبرگ جمع شدند و این در حالی بود که رفت و آمدهایی از سوی برخی از اعضای تیم مذاکره‌کننده به پایتخت‌ها انجام می‌گرفت. در آن مقطع زمانی این رفت‌وآمدها به تلاش برای هماهنگی جدیدترین پیشنهادهای روی میز در وین با مقام‌های عالیرتبه کشورهای درگیر در مذاکرات تعبیر می‌شد. صبح ٨ جولای و مذاکراتی که برای سه روز دیگر تمدید شد. گفته می‌شد که اصلی‌ترین دلیل تطویل مذاکرات، اختلاف طرفین بر سر تحریم‌های تسلیحاتی است. ایران از زنجیره‌ای از تحریم‌های رنگارنگ رنج می‌برد و تیم مذاکره‌کننده تلاش می‌کرد در واپسین روزهای رایزنی‌های نفسگیر گشایشی در برخی محدودیت‌هایی که ریشه آنها فعالیت‌های هسته‌ای ایران نبودند نیز ایجاد کند. در هشتمین روز از ماه جولای دیپلمات‌های غربی امیدوارتر بودند و تاکید داشتند که هفته به آخر نرسیده، خبرنگاران می‌توانند با خبر توافق به خانه‌های‌شان بازگردند. ١٠ جولای ٢٠١٥ گلایه‌ها از روند مذاکرات در تیم مذاکره‌کننده ایران آغاز شد. ایرانی‌ها طرف مقابل را به گذاشتن چندتوافقنامه روی میز و تلاش برای تحت فشار قراردادن تهران متهم کردند. این در حالی بود که جان کری با ترفندی جدید در مذاکرات ادعا کرد که هیچ عجله‌ای برای به نتیجه رسیدن مذاکرات وجود ندارد. ٥ عضو مقابل ایران در شورای امنیت به علاوه آلمان عزم خود را برای خسته کردن مذاکره‌کنندگان ایرانی جزم کرده بودند. ١١ جولای و سومین تمدید در دو هفته گذشته از آغاز مذاکرات. ضرب‌الاجل جدید تاریخ ١٣ جولای اعلام شد. ١٢ جولای و سخنان حسن روحانی، رییس‌جمهور ایران مبنی بر اینکه جهان به زودی شگفت‌زده خواهد شد. موج امید به تیم چادر خبرنگاران بازگشت. ١٣ جولای و محمد جواد ظریف، وزیر خارجه ایران که در محاصره خبرنگاران اعلام کرد که کار همه را دچار بی‌خوابی و خستگی مفرط کرده است. ضرب‌الاجل سوم هم تمام شد اما مذاکرات متوقف نشد. چراغ‌های روشن اتاق‌ها در کوبرگ خبر از دود سفیدی می‌دادند که به زودی بلند خواهد شد. ١٤ جولای ٢٠١٥ پس از ١٧ روز مذاکره مداوم و بدون توقف، توافق تاریخی میان ایران و ١+٥ در وین به دنیا آمد. قریب به ١٢ سال مناقشه هسته‌ای میان ایران و غرب که از آگوست ٢٠٠٢ و انتشار گزارشی از سوی سازمان منافقین در مورد فعالیت‌های هسته‌ای زیرزمینی ایران آغاز شده بود، به پایان رسید. صبح توافق فرارسید و فصل جدیدی از رابطه میان ایران با جامعه جهانی آغاز شد. نگاه‌ها به سمت واشنگتن چرخید، جایی که رییس‌جمهور وقت باراک اوباما در پاسخ به همه انتقادها و تلاش برای تحت‌الشعاع قرار دادن نخستین توافق میان ایران و امریکا در ٤ دهه گذشته گفت: «هر تلاشی از جانب جمهوریخواهان برای تهدید برجام را وتو می‌کنم.» محمدجواد ظریف، وزیرامور خارجه ایران از وین راهی ایران شد و پیش از حضور در تهران به مشهد سفر کرد. در تهران وی و تیم همراه پس از قریب به ٢٠ روز دوری از وطن در حالی مورد استقبال قرار گرفتند که رسیدن به روز اجرای توافق و پس از آن جنگیدن با تک‌تک کشورهایی که ایران را در ١٠ سال گذشته تحریم کرده بودند، تازه آغاز شده بود.

روز جمعه (دیروز) برنامه جامع اقدام مشترک دو ساله شد. توافقی که شاید در بریتانیا، فرانسه، آلمان، روسیه و چین با آرامش بیشتری با آن برخورد شد همان طور که پیش‌بینی می‌شد در تهران و واشنگتن با اما و اگرهای بسیار، نقدهای تند و تیز و مطالبه‌های غیرهسته‌ای از مذاکراتی صرفا هسته‌ای روبه‌رو شد. برجام در روزهایی متولد شد که در خاورمیانه از هیچ رخداد خوشایندی جز زاد و ولد بحران رونمایی نمی‌شد در نتیجه سیاستمداران و دیپلمات‌های کارکشته‌ای که گرفتار هیجان‌های مقطعی برای ارزیابی یک دستاورد بین‌المللی نمی‌شوند آن را در نخستین گام پیروزی صلح بر جنگ خواندند. پیروزی عقلانیتی که می‌گوید به دیپلماسی فرصت بدهید تا ولع جنگ‌طلبان را خاموش کند. ایران در ١٣ سال مذاکره پرفراز و فرود با غرب تاکید داشت که برنامه هسته‌ای این کشور هیچگاه ابعاد نظامی نداشته و در نهایت هم آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با مختومه اعلام کردن پرونده ابعاد نظامی احتمالی برنامه هسته‌ای ایران موسوم به پی‌ام‌دی، خط بطلانی بر این ادعای مخالفان ایران در سطح بین‌المللی و رقبای منطقه‌ای تهران کشید. درجهانی که همسایگان هم‌دین و هم‌آیین برای تحقق بخشیدن به ایده بازی با حاصل جمع صفر، به تحریم، بگیر و ببندهای اقتصادی و تهدیدهای نظامی روی آورده‌اند، مذاکرات هسته‌ای ایران و حصول نتیجه نشان داد که می‌توان از زمین گفت‌وگو کردن نیز میوه‌ای چید. برجام نماد تلاش جامعه جهانی برای تثبیت حقانیت گفت‌وگو و تکذیب ایده تنها لشکرکشی است که جواب می‌دهد، بود.

دو سال از عمر ١٠ ساله تعهدات ایران و ١+٥ گذشته است. ظرف چندماه گذشته توافق هسته‌ای در ایران یکی از اصلی‌ترین دلایل انتخاب دوباره حسن روحانی به عنوان رییس دولت دوازدهم بود. مردم به راهی که رییس‌جمهور برای تعامل با جهان و گفت‌وگو برای پایان دادن به حصر سیاسی و اقتصادی ایران برگزیده است، پاسخ مثبت دادند. چهره‌های بین‌المللی چون فدریکا موگرینی، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا پس از اعلام نتیجه انتخابات در ایران به صراحت به جهان می‌گوید که ایرانی‌ها تعامل‌گرا هستند و این ما هستیم که باید بازیگران دخیل در برجام را برای اجرای بی‌چون و چرای تعهدهای داده شده در قالب توافق هسته‌ای ترغیب و تحت فشار قرار دهیم. برجام در روزهایی که رقبای منطقه‌ای ایران چون عربستان سعودی و دشمنان کهن ایران چون رژیم صهیونیستی تلاش می‌کنند از ایران، نمای کشوری جنگ‌طلب و تنش‌زا را به نمایش بگذارند به آینه‌ای برای صلح‌طلبی ایرانی‌ها و تعامل‌گرایی از سر قدرت نظامی و سیاسی حاکمیت ایران بدل شد. در آن سوی میدان، در واشنگتن توافق هسته‌ای روی میز ماند تا دونالد ترامپ، رییس‌جمهور جدید امریکا آن را به عنوان ارثیه‌ای اجتناب‌ناپذیر از باراک اوباما تحویل بگیرد. توافقی که در نتیجه مذاکرات دولت دموکرات امریکا با ایران به دست آمده بود اکنون مقابل مردی از تبار جمهوریخواهان قرار دارد که چندان با عالم سیاست آشنا نیست و البته در سمت راست خود نیروهای امنیتی و وزرایی را دارد که سابقه‌ای طولانی در ایران ستیزی دارند و در سمت چپ خود نیز کنگره‌ای تا دندان مسلح به جمهوریخواهان را که دموکرات‌های نشسته در آن نیز دل خوشی از توافق هسته‌ای با ایران ندارند. دو سال پس از توافق هسته‌ای در واشنگتن مردان و زنانی در راس قدرت نشسته‌اند که تنش را بر گفت‌وگو ترجیح می‌دهند، از تداوم تحریم‌های غیرهسته‌ای ایران با غیظ سخن می‌گویند، از کاخ سفید می‌خواهند که متحدان و دوستان خود در سطح بین‌المللی را از نزدیکی تجاری به ایران برحذر دارد و البته در دورنمای ذهنی خود نیز چندان بی‌میل به تقابل نظامی با ایران نیستند. با وجود آنکه برجام به نخستین آزمون برای نه اعتمادسازی که کاستن از بی‌اعتمادی تهران و واشنگتن بدل شده بود، سیاست‌های امریکا در دو سال گذشته از توافق هسته‌ای به خصوص در چندماه گذشته از دولت دونالد ترامپ، اندک روزنه‌های بازمانده برای گفت‌وگوی ایران و امریکا در حوزه‌های غیرهسته‌ای را هم مسدود کرده است. هرچند که باراک اوباما و جان کری گفت‌وگو با ایران را به این امید آغاز کردند که شاید بتوان از ارتفاع دیوار بلند بی‌اعتمادی میان دو کشور کاست اما امروز گام‌هایی که واشنگتن در اجرای برجام برداشته است به علاوه تهدید هر روزه این توافق، وضعیت را به شرایطی رسانده است که تداوم حیات توافق هسته‌ای در معرض خطر قرار دارد. در سه ماه گذشته، تحلیلگران بسیاری به دولت ترامپ هشدار داده‌اند که اگر توافق هسته‌ای به شکست منتهی شود، ایران و امریکا این‌بار در صحنه رویارویی مستقیم قرار می‌گیرند. یکی از این چهره‌ها جاناتان فاینر است که از چهره‌های نزدیک به جان کری در وزارت امور خارجه امریکا بود. وی در مصاحبه‌ای با خبرگزاری فرانسه در دومین سالروز برجام می‌گوید: توافق هسته‌ای جواب می‌دهد. نمی‌توان فهمید که چرا ترامپ می‌خواهد با تهدید این توافق یک بحران جدید درست کند. اروپایی‌ها نیز به‌شدت نگران رفتارهای ترامپ با توافق هسته‌ای هستند. اروپایی‌ها در کنار چین و مسکو به صراحت در چندماه گذشته به دولت ترامپ هشدار داده‌اند که توافق هسته‌ای با ایران نه قابل اصلاح و نه قابل مذاکره مجدد است.

دو سال پس از برجام هنوز مذاکره‌کنندگان قدیمی تلاش می‌کنند فواید این توافق هسته‌ای را به یاد جهان بیاورند. از آن روزها تا به امروز رهبران در سه کشور فرانسه، بریتانیا و امریکا تغییر کرده‌اند اما برجام با همه فراز و فرودهایش پابرجا مانده است و همین مساله نشان می‌دهد که کارکرد توافق هسته‌ای جهان را متقاعد به حفظ آن کرده است. از سوی دیگر، با وجود آنکه دولت ترامپ بیش از هر دولت دیگری ولع زیرپاگذاشتن این توافق را دارد اما تدابیر حقوقی که برای حفظ برجام در نظر گرفته شده است مانند ضمیمه کردن آن به قطعنامه شورای امنیت و گره زدن آن به اعتبار مذاکراتی امریکا در سطح بین‌المللی، این توافق را برای امریکا به استخوان لای زخم بدل کرده است. برجام توافق چندجانبه و لازم‌الاجرایی است که هرچندماهیت حقوقی یک معاهده را ندارد اما به عنوان مثال امریکای ترامپ می‌تواند از توافقنامه پاریس به راحتی خارج شود اما از آن نه. جان کری، وزیر خارجه سابق امریکا از چندماه پیش به همراه برخی از دیپلمات‌های کهنه‌کار و مذاکره‌کنندگان سابق سایتی با عنوان diplomacyworks به راه انداخته است تا از ادامه حیات توافق هسته‌ای حمایت کند. روز گذشته بنیانگذاران این سایت در بیانیه‌ای حمایت خود از توافق هسته‌ای را اعلام کردند. در این بیانیه آمده است: ١٤ جولای دومین سالروز مذاکرات موفقیت‌آمیز منتهی به توافق هسته‌ای ایران است. این موفقیت قابل توجه است چراکه این توافق سایه یک تهدید هسته‌ای را از سر امریکا و متحدانش دور کرد. ایران نیز گام‌هایی برداشت تا اطمینان دهد که برنامه هسته‌ای این کشور صلح‌آمیز است. تهدیدهایی که امروز در سطح جهانی با آن روبه‌رو هستیم، نشان می‌دهد که باید بیش از هر زمان دیگری به یافتن راهکارهای دیپلماتیک پایبند باشیم. راهکارهایی نظیر برنامه جامع اقدام مشترک برای پایان دادن به مشکلات پیچیده. برجام نمونه مهمی از تلاش‌ها برای عدم اشاعه هسته‌ای در آینده است. در برجام جامع‌ترین سیستم بازرسی و نظارت لحاظ شده است که توسط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اجرایی خواهد شد. دو سال از این قبیل نظارت‌های آژانس گذشته است و این نظارت‌ها نشان داده که ایران به تعهدات خود پایبند است. با این وجود تندروها در کنگره امریکا و دولت ترامپ به این توافق علاقه‌ای ندارند و خواهان پاره شدن آن توسط امریکا هستند. این مساله می‌تواند تهدیدهای جدی برای امنیت امریکا، امنیت سربازان امریکایی و امنیت شرکا و متحدان ما در منطقه باشد. وقت آن است که میل به رویکردهای نظامی را به گوشه‌ای برانیم و به آنچه واقعا منتج به دستاورد می‌شود توسل بجوییم: دیپلماسی و تعامل.

بوریس جانسون، وزیر امور خارجه بریتانیا از چهره‌هایی است که در روزهای سخت و نفسگیر مذاکرات هسته‌ای در سال ٢٠١٥ هنوز به دلیل دست به دست شدن قدرت در بریتانیا عنوان رییس دستگاه دیپلماسی این کشور را به خود اختصاص نداده بود. با این همه وی از جولای ٢٠١٦ عنوان وزیرخارجه بریتانیا را به خود اختصاص داده و تلاش برای حفاظت از برجام به یکی از رسالت‌های وی هم تبدیل شده است. وی روز پنجشنبه (یک روز پیش از دومین سالروز توافق هسته‌ای) با انتشار مقاله‌ای در واشنگتن‌پست بر ضرورت حفظ توافق هسته‌ای تاکید کرد. در این نوشتار آمده است: به هرجا که در خاورمیانه نگاه می‌کنید، امریکا و بریتانیا در حال کار کردن با هم برای حل و فصل بحران‌هایی هستند که یکی پس از دیگری ظهور می‌کنند. شاید همه‌چیز بسیار غیرممکن به نظر برسد اما همین وضعیت هم می‌توانست، وخیم‌تر باشد. فکر کنید در کنار پرونده سوریه، جنگ داخلی در یمن و مشکلات داعش در عراق ما با ایران نیز روبه‌رو بودیم که در آستانه دستیابی به تسلیحات اتمی بود (ادعای غرب در مورد برنامه هسته‌ای ایران که تهران همواره آن را تکذیب کرده است). فکر کنید که ایرانی‌ها تنها چندهفته یا چندماه با رسیدن به اورانیوم مورد نیاز برای تهیه بمب اتمی فاصله داشتند. حقیقت این است که بدون توافق هسته‌ای که دو سال پیش به دست آمد این سناریو محقق می‌شد و یک بحران دیگر به بحران‌های موجود اضافه می‌شد. برجام کارایی دارد و به اعتقاد ما بهترین گزینه برای جامعه جهانی است. پیش از این توافق تاسیسات زیرزمینی هسته‌ای ایران به ٢٠ هزار سانتریفیوژ و بیش از ٨ تن اورانیوم با درصد پایین غنی‌شده رسیده بود. وزیرخارجه انگلستان درادامه با تکرار ادعاهای بی‌پایه در مورد نیت ایران از فعالیت‌های هسته‌ای نوشت: پیش ازمذاکره فاصله زمانی ایران با اورانیوم مورد نیاز برای بمب هسته‌ای تنها چندماه بود. ایران به سرعت در حال افزودن بر سانتریفیوژهای خود بود و شرایط خطرناک و خطرناک‌تر می‌شد. اگر هیچ کاری انجام نمی‌شد مدت زمان دستیابی ایران به بمب هسته‌ای به چندهفته کاهش پیدا می‌کرد. در نتیجه برجام، ایران دو سوم از سانتریفیوژهای خود را کنارگذاشته و ٩٥ درصد از ذخیره اورانیومی را هم تحویل (فروخته) داده است. امروز فاصله زمانی ایران برای رسیدن به اورانیوم مورد نیاز تولید بمب به حداقل یک سال افزایش پیدا کرده است. (خلاف تاکید ایران بر صلح‌آمیز بودن فعالیت‌های هسته‌ای)

جانسون در ادامه این یادداشت ادعا می‌کند که ایران میزبان بیشترین نظارت‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی شده و تاکید می‌کند که این بازرسی‌ها نشان می‌دهد که ایران به تعهدات خود دربرجام پایبند بوده است. وی در ادامه با طرح این سوال که اگر توافق هسته‌ای سقوط کند، چه اتفاقی رخ خواهد داد؟ نوشت: حقیقت این است که ایران و نه امریکا یا انگلیس، با دست‌های بازتری پس ازاین فروپاشی اقدام خواهند کرد. ایرانی‌ها بدون محدودیت بر برنامه هسته‌ای می‌توانند سانتریفیوژهای قبلی را به چرخه کار بازگردانده و بر ذخیره اورانیومی خود هم بیفزایند. در چنین شرایطی تنها کاری که از دست امریکا و بریتانیا برمی‌آید در تئوری این است که می‌توانند تحریم‌ها را دوباره اعمال کنند اما در میانه روند وضع دوباره تحریم‌ها ایران تمام پایه‌های برنامه هسته‌ای خود را دوباره بنا می‌کند و مدت‌زمان رسیدن به اورانیوم مورد نیاز تولید بمب را کاهش می‌دهد. وزیر خارجه بریتانیا در ادامه این مطلب با تکرار ادعاهای بی‌اساس در مورد نقش منفی منطقه‌ای ایران در سوریه و یمن ادعا می‌کند که قرار نبوده است توافق هسته‌ای تمام اختلاف‌ها با ایران را حل و فصل کند. وی همچنین بر حمایت لندن از سیاست ترامپ برای اجرای دقیق و سختگیرانه برجام تاکید می‌کند و می‌نویسد: در خاورمیانه پراز بحران موفقیت در اجتناب از بحران‌ها است. برجام خطر ایران مسلح به تسلیحات اتمی را حداقل یک دهه کاهش داد و بدین وسیله نیازی نیست امروز دیگر نگران این تهدید باشیم.

خبرگزاری فرانسه در گزارشی به مناسبت دومین سالروز توافق هسته‌ای می‌نویسد که این توافق پس از گذشت دو سال در تهران و واشنگتن دوستان کمتری دارد. در این گزارش با توجه به رویکردهای خصمانه ترامپ نسبت به این توافق از همان زمان رقابت‌های انتخاباتی گفته شده است که برجام به عنوان میراث دولت باراک اوباما در حوزه دیپلماسی در حال تهدید شدن است. در ادامه این گزارش به نامه اخیر ژنرال‌های بازنشسته ارتش امریکا خطاب به دونالد ترامپ هم اشاره شده است. در این نامه ژنرال‌های کهنه کار امریکایی حمایت خود را از این توافق که اکنون دو سال از آن تاریخ می‌گذرد، اعلام کردند. در بخش‌هایی از این نامه آمده است: این توافق بین‌المللی به خوبی توانست راه ایران برای دستیابی به سلاح هسته‌ای را بگیرد و به‌شدت توانست امنیت امریکا و متحدانش را افزایش دهد. ژنرال‌های بازنشسته امریکایی ادعا کرده‌اند که تحت این توافق، ایران دوسوم از سانتریفیوژهای خود را از رده خارج کرده و تقریبا ٩٨ درصد از اورانیوم ذخیره شده و هسته اصلی آب سنگین خود را از بین برد. در این نامه همچنین ژنرال‌های امریکایی از دونالد ترامپ رییس‌جمهوری امریکا درخواست کردند که راه‌های دیپلماتیکی با ایران برقرار کند تا از انجام و ادامه این توافق اطمینان حاصل کند و بحران‌های امنیت ملی که امکان رخ دادن‌شان وجود دارد را حل کند.