جاذبه‌های تاریخی مشهد در انتظار زائران امام‌رضا(ع)
وقتی نام مشهد به عنوان مقصد سفر شنیده میشود، نخستین تصاویر ذهنی از این شهر، بارگاه امام هشتم شیعیان است، مکانی مقدس و تاریخی که از بُعد تاریخی اهمیت ویژه‌ای دارد. اما باید یک نکته را در ذهن داشت که مشهد مقدس به جز بهره‌مندی از داشتن این مکان مقدس و معنوی، بناهای تاریخی زیادی را در خود جای داده که نخستین قدم برای توجه به آنها نیز بازدید از این بناهای تاریخی و با هویت شهر مشهد است.
از سوی دیگر با شناخت بهتر زائران و گردشگران از این شهر و آثار تاریخی آن، می‌توان میزان ماندگاری مسافر در این مشهد مقدس را به چند روز بیشتر افزایش داد، چراکه بناهای تاریخی مشهد به عنوان ابر شهری که فراز و نشیب‌های بسیاری را در طول عمر طولانی خود دیده، می‌توانند ناگفته‌های بسیاری برای بازدیدکنندگان خود داشته باشند.
رضا سلیمان نوری، خراسان‌پژوه و عضو انجمن چهارباغ و کارشناس ارشد ایران‌شناسی در گفت‌وگو با ایسنا، بخشی از بناهای تاریخی و مذهبی شهر مشهد مقدس را که بَعد از زیارت بارگاه امام رضا (ع) می‌توانند مقصد خوبی برای زائران و گردشگران باشد، معرفی می‌کند.
موزه‌های آستان قدس رضوی؛ در کنار زیارت بارگاه امام رضا (ع)، می‌توان سراغ یکی از مجموعه‌های بزرگ موزه‌ای ایران رفت، جائی‌که بناهای تاریخی آن جلوه‌گر شش قرن تزئینات و معماری دوره اسلامی و اشیای تاریخی آن نشان دهنده انواع هنرها و صنایع دستی ساخته شده در ده قرن گذشته است. آثار تاریخی ساخته شده یا وقف شده برای حرم مطهر پس از استفاده، در سده‌های گذشته در خزانه نگهداری می‌شده است. در سال ۱۳۱۵۵ شمسی اتاق‌های فوقانی شمال غربی صحن نو (آزادی) و جنوب شرقی صحن کهنه (انقلاب اسلامی) که به یکدیگر متصل بوده به خزانه و محل نگهداری اشیاء اختصاص یافت.
در چهاردهم آذرماه سال ۱۳۱۶ سنگ بنای ساختمان موزه در شرق مسجد گوهرشاد وکنار مقبره شیخ‌بهایی رسماً گذاشته شد. این بناکه نقشه آن را آندره گدار ترسیم کرد توسط «کنتراتیف» و «بیوک قهرمانی» در سه طبقه، یک طبقه زیرزمین و دو طبقه فوقانی در سال ۱۳۲۴ شمسی افتتاح شد.
هم‌زمان با ساخت بنای موزه از «مهدی بهرامی»، مدیر وقت موزه ایران باستان برای انتخاب و آماده‌سازی اشیاء موجود در خزانه، دعوت شد. در سال ۱۳۵۱ شمسی اشیاء موزه به محل تالار تشریفات آستان قدس، در صحن موزه منتقل شد و بنای جدیدی برای موزه در ضلع جنوبی حرم مطهر در دستور ساخت، قرار گرفت. ساخت این بنا برای موزه و کتابخانه آستان قدس، از سال ۱۳۵۳ آغاز و در سال ۱۳۵۵ پایان یافت. در این موزه، قالی، ظروف، سلاح‌ها، وبرخی اشیاء و اجزاء معماری حرم مطهر مانند وسایل روشنایی و محراب‌ها و درهای حرم در آن به نمایش گذاشته شد. پس از انقلاب، آستان قدس رضوی با رویکرد توسعه امور فرهنگی و با هدف تکریم واقفان ۱۴۴ گنجینه تخصصی به مجموعه افزود.
این مجموعه‌ی موزه شامل بخش‌های «گنجینه حرم رضوی»، «گنجینه تمبر و اسکناس»، «گنجینه نجوم و ساعت»، «گنجینه سلاح‌های سرد و گرم»، «گنجینه ظروف»، «گنجینه هنرهای تجسمی»، «گنجینه صدف و حلزون‌هاای تصویری»، «گنیجنه سکه»، «گنجینه مدال»، «موزه فرش»، «گنجینه قرآن و نفایس»، «گنجینه آثار اهدایی آیت‌الله خامنه‌ای»، «آثار اهدایی استاد شجریان»، «تالار مرقعات و ابزار کتابت»، «موزه مردم‌شناسی» در حمام قلی‌بیگ است.
گنبد هارونیه؛ برای دیدن آرامگاه فردوسی و در زمان عبور از بلوار شاهنامه با بنای آجری بسیار بلندی مواجه می‌شوید. بنایی در ۲۵۵ کیلومتری شمال غربی مشهد با نام «بقعه هارونیه» که به عنوان مرتفعترین ساختمان قدیمی موجود در توس از آجر، ماسه، ملات و گچ ساخته شده و تزئینات آن منحصر به مقرنسها و کادربندیهای گچی در داخل، قابها و چین و شکنهای رویه‌ی بیرونی است.
ورودی اصلی بنا در قسمت جنوبی و دو مدخل دیگر در قسمت شرقی و غربی ساختمان است. برخی این مکان را مدرسه یا خانقاه و برخی دیگر آن را مسجدی می‌دانند که با آغاز دوران اسلامی روی آتشکدهای کهن ساخته شده است. در دورانی این بنا به عنوان مدرسه «امام محمدغزالی» شناخته می‌شد و به همین دلیل پس از پایان مرمت ساختمان آن، سازمان حفاظت آثار باستانی وقت سنگ مقبره‌ای به‌عنوان یادبود امام محمد در جلو آن نصب کرد.
در شمال غربی این بنا نیز مقبره زنده‌یاد «حسین خدیو جم» غزالی‌شناس معاصر است. از سوی دیگر در صد و پنجاه متری جنوب غربی هارونیه بقایای قدیمی‌ترین مسجد خراسان دیده میشود که احتمالاً در اواسط سده پنجم هجری به دستور خواجه نظام‌الملک توسی ایجاد شده است.
موزه شه لافتی؛ «موزه فرهنگ پهلوانی و زورخانه شه‌لافتی طابران توس» در بلوار شاهنامه و کمی قبل از ورود به محدوده شهر تاریخی توس و درست در آغاز روستای قدیمی «چهاربرج» قرار دارد.این موزه را یکی از مرشدهای قدیمی مشهد یعنی علی اکبر قاسمی که بیشتر به پهلوان رستم مشهور است، با هدف حفظ آیین و سنن پهلوانی و عیاری با هزینه شخصی خود ایجاد کرده است. موزه فرهنگ پهلوانی توس شامل سه بخش «زورخانه شه‌لافتی»، «عیارخانه» و «کاروانسرای قدیمی» است. عیارخانه نیز که فضای پرورش روحی پهلوانان قدیم محسوب میشود به همان سبک و سیاق دوران قدیم بازسازی شده تا بازدیدکنندگان با ریزهکاریهای آیین عیاری آشنا شوند. همچنین در بخش کاروانسرای این مجموعه هم، دیدارکنندگان با شرایط زندگی مسافران در کارونسراهای اوایل قرن حاضر آشنا میشوند.
در این موزه اشیای منحصر به فردی مانند موتور دکتر «شیخ پزشک» خیر معروف مشهدی و تنبک «جیگی جیگی ننه خانم»، مطرب عاقبت به خیر این شهر نیز نگهداری میشوند.
یخدان تاریخی چهار برج؛ چهار برج بنای تاریخی دیگری هم دارد. این بنا یخدان تاریخی و دیدنی روستای گذشته و محله کنونی چهار برج است که قدمت آن به حکومت قاجار می‌رسد. یکی از نکات جالب این یخدان که آن را نسبت به سازه‌های مشابه در خراسان متمایز کرده، استفاده از چوب در ساختار معماری این سازه آبی است. قطر فضای داخلی بنا ۱۰ متر و ارتفاع آن به حدود ۱۲ متر می‌رسد. این یخدان که در چهارکیلومتری غرب حصار شهر توس قرار گرفته در زمره بناهای عام‌المنفعه‌ای است که در گذشته یخ مورد نیاز ساکنان مناطق اطراف را تامین میکرده است.
حمام شاه؛ این بنای باقی مانده از دوره‌ی صفوی تاسال۱۳۶۷ شمسی به عنوان حمام استفاده می‌شد، اما امروز موزه مردم‌شناسی است «حمام مهدی قلی‌بیگ» معروف به «حمام شاه» یکی از معدود حمام‌های قدیمی باقی مانده مشهد است. این حمام که در گذشته در ابتدای بازار بزرگ، جنب مسجد شاه یا ۷۲تن قرار داشت، در حال حاضر علاوه بر موقعیت قبلی، در مجاورت یکی از راه‌های منتهی به باب الجواد حرم مطهر رضوی نیز قرار دارد. آن یکی از بزرگ‌ترین حمام‌های ایران است که ساختاری بسیار زیبا و کامل حمام‌های قدیمی را به نمایش می‌گذارد.
سازه اصلی این حمام قدیمی و موزه‌ی کنونی از آجر است. حمام شاه از سال ۱۳۸۵ به موزه مردم شناسی آستان قدس تبدیل و در این راه از فضاهای موجود در سربینه، گرمخانه و چال حوض به‌عنوان غرفه‌های نمایش اشیای مختلف مرتبط با زندگی عمومی مردم در مشهد استفاده شده است.
خانه داروغه؛ یکی دیگر از بناهای تاریخی موجود در بافت قدیم شهر مشهد است که زیبایی آن گردشگران بسیاری را به خود جلب می‌کند. این بنا در خیابان نواب صفوی، راسته حوض مسگران، کوچه داروغه قرار دارد. این اثر به دستور «یوسف‌خان هراتی»، داروغه مشهد در ابتدای دوران مشروطه توسط معماران و بناهای روس در مساحت حدود هزار و ۱۰۰ مترمربع احداث شد.
این خانه به لحاظ فرم و شکل معماری به شیوه مرسوم خانههای تاریخی ایران یعنی سه طرف ساخت بنا شده است و عناصر معماری آن، به ویژه طرح تراس پله‌های دوطرفه و تزئینات، نشان از الگوبرداری از طرح‌های معماری روسی دارد. خانه تاریخی داروغه منزل شخصی بوده که مراسم پذیرایی رسمی در آن انجام می‌گرفت. در بخش تابستان‌نشین بنای خانه داروغه وجود اتاق‌های بادگیر و حوض آب جاری سنتی به نوعی این امر را به رخ آیندگان کشیده است که با استفاده از انرژی‌هایی مانند آب، باد و آفتاب چگونه می‌توان یک بنای بزرگ را بدون هیچ هزینه‌ای اداره کرد. حمام کوچک در این خانه، قدیمی‌ترین حمام خصوصی مشهد محسوب میشود.
خانه ملک؛ خانه‌ی تاجار و واقف مشهور حاج حسین ملک در خیابان امام خمینی(ره)، نمونه‌ای از خانههای ساخته شده از دوران انتقال معماری در اواخر عصر قاجاریه محسوب میشود. خانه ملک از نظر معماری تلفیقی از معماری سنتی و اروپایی است به طوری‌که نماسازی‌ها بر اساس معماری سنتی و پلانهای اجرا شده بر اساس معماری اروپایی است. این بنای تاریخی در گذشته بسیار وسیع‌تر بوده اما اکنون تنها بخش بیرونی آن شامل دو طبقه باقی مانده است. در حال حاضر طبقه بالای خانه ملک به عنوان نمایشگاه صنایع‌دستی و طبقه پایین آن به عنوان مرکز کارگاهی صنایع‌دستی خراسان رضوی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
حمام این خانه مانند خانه‌ی داروغه دارای ویژگی منحصر به فردی است. این حمام همه‌ی ویژگی‌های یک حمام عمومی را در خود دارد که به صورت اختصاصی برای خانواده حاج حسین ملک ایجاد شدهاست. در واقع حمام این خانه یک حمام خانوادگی کامل است.
باغ خونی؛ این خانه – باغ تاریخی از معروفترین بوده و حتی در اشعار شعرای سالهای آغازین سده معاصر نیز جایی برای خود دست و پا کرده «باغ خونی» است. این باغ یگانه باغ باقی مانده از مجموعه باغ‌های تاریخی موجود در بافت قدیم شهر است که در اوایل دوران قاجار، در بخش جنوبی خارج از حصارهای شهر مشهد به عنوان نمادی از باغ ایرانی ساخته شده است.
این باغ که امروز در خیابان عنصری منشعب از خیابان امام رضا(ع) مشهد قرار دارد تا مدتی سه عمارت مستقل بوده که بخشی از آنها تخریب شده است. باغ خونی که به واسطه چشمه‌ای در آن وجود داشته، به این نام مشهور شده است و بنا به روایات تاریخی مکان استقرار توپ‌های روسی هنگام به توپ بستن حرم مطهر و مسجد گوهرشاد بوده است.
باغ ملی؛ نخستین پارک عمومی مشهد «باغ ملی» نام گرفته است. این مجموعه که اکنون بوستانی کوچک در حاشیه خیابان امام خمینی(ره) است، در اوایل قرن معاصر بخش بزرگی از محدوده «ارگ مشهد» را به خود اختصاص داده و مهمترین تفرجگاه و محل اجتماع مردم مشهد در روزهای تعطیل محسوب می‌شده است. باغ ملی از جمله وقف‌های عام «حاج حسین آقا ملک» برای مردم مشهد است. این مجموعه با فضای دلنشین قدیمی و آب نماها، گلها و درختان خود استراحتگاهی کوچک در دل شهر است. آب قنات رکن‌آباد که از قناتهای مشهور و قدیمی شهر مشهد بوده از میان این پارک می‌گذشته و ارگ دولتی شهر که در دوران «ملک محمود سیستانی» ایجاد و در عهد قاجارها مرکز حکومتی خراسان بوده در کنار این بوستان قرار داشته است.
حوضخانه هزاردستان؛ درست در نزدیکی این باغ و در حاشیه خیابان «جنت» یکی دیگر از بناهای دیدنی مشهد قرار دارد. این مکان حوضخانه سنتی هزار دستان است که لقب نخستین موزه ترکیبی کشور را در اختیار دارد.
مجموعه‌ای که با محوریت نمایش آیین‌های سفره‌داری و هنرهای آئینی ایرانی ایجاد شده و ترکیب متناسب فضاهای آن چشم هر بیننده‌ای را به خود جذب می‌کند. فضاهایی که با تابلوهای مختلف نقاشی‌های بزمی و رزمی و اشیای تاریخی تزیین شده است. این مجموعه در سالهای گذشته بخشی از یک خانه ساده مسکونی بوده که با همت مالک آن به مکانی دیدنی برای زائران و مجاوران تبدیل شده است.
مدرسه عباسقلی خان؛ مشهد به دلیل بافت دینی و مذهبی که دارد، تعداد قابل توجهی مدرسه علمیه تاریخی بود. برخی از این مدارس مانند «دودر»، «پریزاد» و «میرزا جعفر» به مرور زمان در بافت حرم مطهر ادغام شدند و برخی نیز در طرح‌های مختلف نوسازی شهر تخریب شدند. از بین همه‌ی این مدارس تاریخی امروز تنها مدرسه «عباسقلی خان شاملو»ست که در ابتدای خیابان نواب صفوی است. ساختمان این مدرسه باقی مانده از عصر صفوی از نوع چهار ایوانی است که بخش‌های مختلف آن با مقرنس و کاشی‌کاری و گچبری تزیین شده است. سردر این مدرسه که اکنون توسط نوادگان واقف اداره میشود، در سالهای گذشته در جریان توسعه حریم حرم مطهر و تعریض خیابان نواب صفوی، بدون تخریب شکل ظاهری به عقب کشیده شد.
مصلای مشهد؛ یا همان مصلای قدیم مشهد در فاصله کمتر از یک کیلومتری مدرسه «عباسقلی‌خان» در حاشیه ضلع شمالی خیابان نواب صفوی و در ابتدای بلوار ۲۲۲ بهمن قرار دارد و تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی خراسان حفاظت و اداره میشود. این بنای صفوی به منظور برگزاری تجمعات مذهبی و به ویژه برگزاری نمازهای عید فطر و قربان ایجاد شده است.
مصلای مشهد از نظر نقشه و طرح کلی ساختمان شامل ایوانی مرتفع و دو ایوانچه منتهی به فضاهای چهار ضلعی در طرفین بصورت قرینه است که ایوان آن رو به قبله و بر فراز فضاهای مربع یا رواق گنبدهایی کم خیز بنا شده و تنها محراب بنا در دیوار انتهایی ایوان رو به قبله ایجاد شده است.
مصلای طرق؛ در محدوده شهر مشهد مصلای دیگری نیز قرار دارد، این بنای قدیمی که اکنون در حاشیه روستای طرق و در ۱۴۴ کیلومتری شرق مشهد قرار گرفته بر اساس اسناد موجود در قرن نهم هجری قمری ساخته شده است. مصلای تاریخی طرق از نظر معماری الگویی برای بنیان مصلی پایین خیابان بوده است. این مصلای آجری با ترکیب یک ایوان بلند مرکزی و دو ایوانچه طرفین و اتاق‌های گوشوار ساخته شده که در انتهای ایوان آن فضای چهار ضلعی گنبدداری وجود دارد و بر دیوار انتهایی آن محرابی دیده میشود.
کاربری این بنای عهد تیموری برگزاری نماز در اعیاد بوده است. با توجه به شواهد باستان‌شناسی تقریبا مشخص است که مصلای طرق روی خرابه‌های یک بنای آجری دیگر استقرار دارد که ماهیت سازه‌های آن معماری مشخص نیست .
بعد وارد مشهد می‌شدند
رباط طرق؛ مصلای طرق تنها بنای ارزشمند و دیدنی این محدوده از شهر مشهد نیست. تقریبا در روبروی این بنا و در سمت دیگر جاده مشهد – نیشابور مجموعه بناهای تاریخی موسوم به رباط طرق قرار دارد. این رباط شامل دو کاروانسرا صفویه و قاجاریه است که به عنوان نخستین منزلگاه شهر مشهد پس از تپه «سلام» و محل وداع یا استقبال از مسافران شناخته میشود.کاروانسرای صفوی این مجموعه به‌صورت مربعی ساخته شده و در ضلع شمال، جنوب و شرق آن ردیفی از غرفه‌هایی رو باز قرار دارد که برای اسکان مسافران در تابستان کاربرد داشته است.
در ضلع غرب، این کاروانسرا نیز حوض انباری صفوی قرار گرفته که بقایای یک حمام تاریخی، نیز در اطراف آن دیده میشود. وجود این حمام در مجاورت رباط طرق نشان می‌دهد که زائران حرم امام رضا(ع)، قبل از ورود به این شهر، ضمن استحمام، غسل زیارت می‌کرده‌اند و برای پابوسی آن حضرت آماده می‌شده‌اند.
کلیسای مسروپ مقدس؛ مشهد فقط مخصوص حضور مسلمانان نبوده است. در بازه‌ای از زمان یعنی در دوران حکومت نادرشاه زردتشتیان، یهودیان و مسیحیان قابل توجهی نیز در این شهر زندگی می‌کردند که البته اغلب بناهای مرتبط با آنان در طول زمان تخریب شده است.
اکنون باید از کلیسای مسروپ مقدس که در میدان دهم دی شهر مشهد قرار دارد، به عنوان شاخص‌ترین بنای متعلق به اقلیت‌های مذهبی در مشهد نام برد. این بنا تنها کلیسای ارامنه مشهد بوده که بنای اولیه آن حدود ۷۰سال پیش ایجاد شده است. در اطراف این کلیسای ثبت ملی شده ساختمان‌های اداری و مدرسه ارامنه مشهد قرار دارد. این مجموعه به علت پایین بودن تعداد ارامنه ساکن مشهد فقط در ایام اعیاد مذهبی فعال است.
چهارطاقی‌های چلاغد و سنگبر؛ در اطراف مشهد دو چهار طاقی نیز وجود دارد هر چند در دوره تیموری ساخته شده‌اند، اما الگوی هردو چهارطاقی های باستانی مرتبط با آیین زردتشت بوده است. یکی از این دو چهار طاقی سنگبر است که در بخش رضویه و ۱۸ کیلومتری شمال شرقی شهر مشهد قرار دارد.
تیموری بودن این بنا دارد
معماری این بنا شامل اطاقی چهار ضلعی است که هر ضلع آن بیش از شش متر طول داشته و گنبدی بر فراز آن قرار گرفته است. شواهد معماری بر جای مانده از این بنا نشان‌دهنده سبک و سیاق معماری دوران تیموری است.دیگر چهارطاقی مشهد در حدود ۲۰۰ کیلومتری جنوب شرقی مشهد در نزدیکی روستای چلاغی قرار دارد.
ایستگاه راه‌آهن مشهد؛ باید از ایستگاه راه آهن مشهد نیز به عنوان یک بنای تاریخی و دیدنی شهر نام برد. ایستگاهی که یکی از بیست شاهکار معماری بعد از جنگ جهانی دوم در آسیا و زیباترین و مجهزترین ایستگاه راه‌آهن ایران محسوب میشود. ساختمان این ایستگاه توسط معمار ایرانی «حیدر غیایی» طراحی و به سرپرستی «مرتضی کباری» اجرا شده است. این بنا در بدو ورود، با سقفی معلق و عظیم، به مسافران خوش آمد می‌گوید. سپس با عبور از آرایه‌ای از ستونها، به سالنی مشابه تاق «کاخ کسرا» در مدائن می‌رسیم که بلند مرتبگی سقف آن، عظمتی را در ذهن بیننده ایجاد می‌کند.
ساختار مستطیلی پلان، نمای کلاسیک با ستونهای منظم و سقف منحنی از خصوصیات این بنای تاریخی است. آن شاخص‌ترین ساختمان متعلق به جریانهای معماری معاصر در مشهد محسوب میشود.
آرامگاه حکیم فردوسی توسی؛ بدون هیچ اغراقی حکیم فردوسی توسی را باید در کنار امام رضا (ع) معروفترین و موثرترین شخصیت‌هایی دانست که در طول تاریخ بخشی از عمر خود را در دیاری که اکنون با نام مشهد شناخته میشود به سر برده است. امروز مقبره‌ی او در ۲۵ کیلومتری غرب مشهد از مراکز دیدنی و تاریخی مشهور این شهر است.
بنایی که ساختمان کنونی آن در وسط باغی زیبا قرار دارد و توسط طاهرزاده بهزاد و مهندس هوشنگ سیحون به ترتیب طراحی اولیه و نهایی شد و مهندس «گیو جودت» آن را با در نظر گرفتن همه‌ی ملاحظات فنی، اجرایی کرد، امروز وسعت باغ آرامگاه او شش و نیم هکتار و محوطه پیشخوان آرامگاه نیز حدود همین هکتار است.
در این محوطه علاوه بر آرامگاه حکیم توس،کتابخانه، رستوران، موزه، بقایایی از دروازه رزان توس قدیم و تندیسی از فردوسی ساخته مجسمه‌ساز مشهور استاد مرحوم ابوالحسن‌خان صدیقی قرار دارد. همچنین در بخشی از درون باغ آرامگاه شاعر معاصر، مهدی اخوان ثالث که بسیاری او را فردوسی معاصر می‌خوانند، آرام گرفته است.
در فاصله ۵۰ متری بیرون باغ آرامگاه فردوسی نیز مقبره الشعرای توس قرارگرفته که بزرگانی مانند عماد خراسانی، احمد گلچین معانی، احمد کمال‌پور، احمد شهنا، ذبیح‌الله صاحبکار، علی باقرزاده، محمد قهرمان، عشرت قهرمان و آویزن در آن مدفون هستند.
مجموعه خواجه ربیع؛ مقبره‌ی او را باید پس از مجموعه آرامگاهی حکیم سخن فردوسی توسی، دومین باغ آرامگاه معروف مشهد لقب داد. این مجموعه در اصل باغ آرامگاهی است که به دستور شاه عباس صفوی در نیمه اول قرن ۱۱هجری برای گرامیداشت یاد ربیع بن خثیم یکی از هشت زاهد برجسته صدر اسلام و از یاران و سرداران امام علی بن ابی طالب(ع) ایجاد شده است. یکی از آرامستان‌های عمومی شهر هم محسوب میشود و دفن در آن دارای ضوابط خاصی نیست.
مقبره چهار ایوانی خواجه ربیع درست در وسط این باغ بنایی قراردارد و دارای گنبدی به ارتفاع ۱۸ متر پوشیده از کاشی‌های فیروزه‌ای است. فتحعلی خان جد بزرگ شاهان قاجار، واعظ مشهور شیخ احمد کافی، پزشک برجسته عبدالله بول ورن، تعدادی از شهدای جنگ تحمیلی و همچنین شهدای جنگ «ظفار» از دیگر چهره‌های مشهور مدفون در این مجموعه قرار دارد که در انتهای خیابان خواجه ربیع در شمال مشهد هستند. مجموعه ای که از جمله مقاصد عمده مسافران مشهد هم محسوب میشود.
آرامگاه نادرشاه افشار؛ مجموعه آرامگاهی نادرشاه افشار در چهارراه شهدای مشهد، از منظر اجزا تا حد زیادی شبیه آرامگاه حکیم توس است، چون علاوه بر مدفن بنیانگذار سلسله افشاری که از او به عنوان آخرین فاتح بزرگ شرق یاد میشود، دارای موزه و کتابخانه نیز هست. همچنین مانند مقبره‌های فردوسی توسی و خواجه ربیع در باغی وسیع به مساحت ۱۴۴۰۰ متر مربع ساخته شده است و سرانجام اینکه علاوه بر شخصیتی که مجموعه به نام وی معروف است، مدفن بزرگ مرد دیگری هم هست. او کسی جزء «کلنل محمدتقی خان پسیان»، سردار آزادیخواه و ضد استعمار و استبداد سالهای نخست قرن حاضر خراسان و نخستین خلبان ایران زمین نیست.
بنای آرامگاه نادرشاه که عنوان مهمترین مجموعه گردشگری ـ تاریخی داخل شهر مشهد پس از حرم مطهر امام رضا(ع) را در اختیار دارد، علاوه بر مقبره شامل سکویی دوازده پله‌ای، محل گور، پوششی خیمه مانند روی قبر، سکویی مرتفع در مجاور قبر با مجسمه نادرشاه سوار بر اسب و سه تن دیگر در پی او، یک غرفه فروش کتاب و دو تالار برای موزه است.طراح این بنا مهندس سیحون بوده و مجسمه ها را هنرمند فقید ابوالحسن صدیقی ساخته است.
آستانه گُنبد خشتی؛ این مقبره که در کوچهای به همین نام در ابتدای خیابان طبرسی مشهد و فاصله تقریباً پانصد متری شمال حرم مطهر رضوی(ع) واقع است از زیارتگاههای مهم شهر بوده و مدفن یکی از نُقَبای سادات موسوی مشهد و از اعقاب به نام «امیر سلطان غیاث‌الدین محمد بن امیر طاهر موسوی» است که مردم وی را «امام زاده سید محمد»،«سلطان محمد» و گاه «شاهزاده محمد» می‌خوانند. امیر غیاث الدین در سال ۸۳۲ قمری درگذشت و این بنا پس از درگذشت وی احداث شده و متعلق به دوره تیموری است.
بنابراین قدیمی‌ترین بنای مشهد پس از حرم مطهر و تنها اثر بارز باقی مانده از سادات موسوی در این شهر است. گنبد بنا دو پوششه است که پوشش داخلی مزین به مقرنس‌هایی زیباست و گنبد بیرونی هم از آغاز آجرپوش بوده و به این دلیل به گنبد خشتی شهرت یافته و در سالهای اخیر محدوده این بنا گسترش پیدا کرده و دسترسی برای آن از حاشیه خیابان طبرسی ایجاد شده است. گنبد خشتی بازدیدکنندگان فراوانی از سراسر ایران و حتی کشورهای همجوار دارد و از محل نذورش اداره میشود.
بنای پیر پالاندوز؛ در ابتدای ضلع دیگر ورودی به حرم مطهر رضوی یعنی بست نواب صفوی یا همان پایین خیابان نیز یکی دیگر از مقابر مشهور مشهد قرار دارد. این مجموعه که ورودی کاملا مستقلی از حرم مطهر رضوی دارد، بر اساس منابع موجود بنای اولیه آن به دوران صفوی برمی‌گردد، مقبره یکی از عُرفای برجسته شیعه قرن دهم هجری به نام شیخ محمد المُقتدی کارندهی مشهور به پیر پالاندوز، است.
این بنا در حاشیه کوچه شور در اوایل پایین خیابان قرار داشته و پس از انقلاب اسلامی به مناسبت توسعه حریم حرم تخریب و بازسازی شده است. به اعتقاد مردم مشهد، شیخ محمد با این که از اقطاب و اولیاء الله بوده از طریق پالان‌دوزی یا پاره‌دوزی امرار معاش میکرده و کرامات داشته است. البته در این بنا علاوه بر پیرپالاندوز دو چهره نام آشنای معاصر یعنی شیخ غلامرضا واعظ طبسی از معروفترین سخنرانان دینی سال های نخست سده معاصر و پدر تولیت سابق آستان قدس رضوی و آیت الله سید زین العابدین سیستانی از علمای فعال در قیام گوهرشاد نیز مدفون هستند.
مقبره امیر ملک شاه؛ آخرین مقبره مشهوری که در نزدیکی حرم مطهر رضوی قرار دارد، بنایی تاریخی از دوره تیموری است که تا پیش از انقلاب اسلامی به مسجد شاه شهرت داشت و بعد به نام مسجد هفتاد و دو تن خوانده شد. این بنا که در تقاطع بازار بزرگ فرش فروش ها و جنوب غربی صحن جامع رضوی قرار دارد آرامگاه یکی از امرای معتبر تیمور و فرزند وی شاهرخ به نام امیر غیاث الدین ملک شاه است. این بنا با توجه به کتیبه موجود در آن، جزو آخرین بناهای مربوط به دوره شاهرخ تیموری بوده و مشتمل بر بقعه‌ای با گنبد دوپوش، دو مناره و یک ایوان است و حدود ۶۶۰ متر مربع وسعت دارد. ایوان این بنا از نظر کاشی و نقش و تزیینات دیگر بسیار زیبا بوده و در واقع تابلوی ظریف این مقبره به شمار می‌رود.
گنبد سبز؛ درست در وسط میدانی با همین نام در خیابان آخوند خراسانی فعلی و خاکی پیشین مشهد قرار دارد، نامش را از رنگِ گنبد خود گرفته است. گنبدی که در دوره صفوی روی مقبره یکی دیگر از عرفای شیعه مذهب ساکن مشهد که باز هم مانند «پیرپالاندوز» ذَهبی بوده یعنی شیخ محمد مؤمن ساخته شده است.گنبد سبز بنایی چهار ایوانی و هشت ضلعی است که به هنگام ساخت بخشی از آرامستان قدیمی مشهد که به «میرهوا » مشهور بوده، محسوب می‌شده است، اما این مجموعه در طول زمان و به هنگام ایجاد خیابان خاکی از بین رفته و تنها از آن همین مقبره دارای گنبدی فیروزه‌ای رنگِ متمایل به سبز باقی مانده است. بنایی که به شدت مورد توجه مردم مشهد خاصه بانوان است.
مقبره میرزا ابراهیم رضوی؛ مقبره یکی از نُقبای سادات رضوی و واقفان بزرگ عصر صفوی نیز در مشهد در این شهر قرار دارد. این مقبره متعلق به میرزا ابراهیم رضوی بوده و در مجاورت تفرجگاه کوهسنگی و انتهای خیابان دکتر بهشتی قرار دارد. این بنای قرن یازدهم هجری به گونه‌ای ساخته شده که هم مقبره و هم محل نماز باشد. به این سبب ایوان بنا و گنبد روی آن به دو بخش تقسیم شده است. نیمه شمالی که مجاور صحن واقع است به محل دفن میرزا ابراهیم اختصاص یافته و نیمه جنوبی که در قبله قبر قرار دارد ویژه برگزاری نماز احداث شده است.
همچنین در صحن این مقبره تعدادی از علمای قرن اخیر خراسان و سادات رضوی مدفون هستند. البته درست در مجاورت این بنا و در داخل بوستان کوهسنگی نیز تعدادی دیگر از علمای برجسته معاصر خراسان دفن هستند. نخستین قبر از این مجموعه به عارف بزرگ شیخ اسدالله یزدی مشهور به «هراتی» تعلق دارد.
قبرستان ارامنه مشهد؛ آخرین مجموعه درون شهری قابل توجه مشهد که می‌توان آن را مدفنی قابل توجه دانست، آرامستان تاریخی ارامنه شهر است که با قدمتی بیش از صد سال، محل دفن مسیحیانی بوده که در شهر طوس و مشهد قدیم ساکن بوده‌اند. این گورستان در خیابان حرعاملی، ابتدای تقاطع شهید کریمی واقع شده است. وسعت این گورستان در گذشته بسیار بیشتر از اندازه فعلی آن بوده اما در سالهای اخیر و در راستای انجام برخی اقدامات عمرانی از سوی شهرداری بخش اعظم این گورستان تخریب شده است. در این محل مادور یا نمازخانهای نیز وجود دارد که قدمت آن به هفتاد سال می‌رسد.
مدفونین آرامستان ارامنه مشهد از کشورهای آمریکا، روسیه، گرجستان، کانادا، فرانسه و لهستان بوده و خطوط نوشته شده بر روی الواح قبور شامل رسم‌الخط فارسی، آرامی، ارمنی، انگلیسی، لهستانی، فرانسوی و روسی است. قدیمی‌ترین تاریخ روی سنگ قبرها متعلق به اواخر دوره قاجار و جدیدترین آن اوایل پهلوی دوم است. بیشترین مدفونین در این آرامستان پس از ایرانیان را اتباع لهستانی تشکیل می دهند که در طول جنگ جهانی دوم به ایران کوچانده شده بودند.
مجموعه خواجه اباصلت؛ مشهورترین آرامگاهی که در خارج از شهر کنونی مشهد، پس از آرامگاه فردوسی است. بنایی که در کنار جاده مشهد ـ تهران به فاصله ۱۲ کیلومتری شهر مشهد و در نزدیک آرامستان عمومی بهشت رضا واقع شده و از قرنها پیش مورد توجه شیعیان بوده است.
بر همین اساس برخی افراد در طول زمان وصیت کرده و می‌کنند که در مجاورت خواجه، دفن شوند و به همین علت علاوه بر قبوری که در صحن آین آرامگاه قرار دارد دو آرامستان کوچک به نام‌های بهشت علی و جواد هم در مجاورت و روبروی آن ایجاد شده است.به استناد برخی منابع، عبدالسلام بن صالح بن سلیمان ایوب بن میسره مشهور به خواجه اباصلت هروی از دانشمندان، محدثین و راویان به نام معاصر با امام رضا(ع) بوده است. بنای این آرامگاه در سالهای اخیر بازسازی شده و ضریح هشت ضلعی برروی سنگ قبر نصب شده و در کنار آن نیز تسهیلاتی از جمله خدمات رفاهی، رستوران، چایخانه، بخش اداری، تجاری و پارکینگ برای زائران ایجاد شده است.
آرامگاه خواجه مراد؛ سومین بنایی که به عنوان عمومی آرامگاه خواجه در مشهد شناخته میشود، بنای آرامگاه منسوب به ابوحبیب هرثمه بن اعین مشهور به خواجه مراد است. صاحب این آرامگاه که در ۱۵۵ کیلومتری جنوب شرق مشهد در طرف جنوب جاده فریمان و در دامنه ارتفاعات امتداد یافته از رشته کوه بینالود و ۳ کیلومتری جنوب آرامگاه خواجه اباصلت قرار دارد، طبق برخی منابع از اصحاب حضرت علی بن موسی الرضا (ع) بوده است.
اصل بنا، اتاق چهار گوشی به ابعاد ۴ در ۴٫۵ متر است. پیرامون بقعه اتاق هایی برای سکونت زائران وجود دارد. محیط این آرامگاه چون در شکاف کوه و کنار یک چشمه آب قرار گرفته بسیار مصفا است.
برج اخنگان؛ برج یا میل اخنگان که به اخنجان نیز شهرت دارد در ۲۲ کیلومتری شمال مشهد و در چند کیلومتری تابران و در حاشیه جاده‌ای که از آرامگاه به زادگاه فردوسی یعنی روستای پاژ متصل می شود، در مجاورت روستایی به همین نام قرار دارد و از آثار تاریخی توس است. در تابلوی نصب شده از سوی اداره میراث فرهنگی وگردشگری خراسان رضوی در مقابل آن به عنوان مدفن گوهرتاج، خواهر گوهرشاد، همسر شاهرخ میرزا تیموری معرفی شده است.
البته اهالی اخنگان و دیگر روستاهای اطراف آن بر این باورند که میل اخنگان گور یک دختر هندی است که در این محل دارای آب و ملک پدری بوده است .سازه میل اخنگان بر روی یک سکوی هشت ضلعی است. بنا از آجر ساخته شده و با قطعات کاشی به شکل‌های مستطیل، چند ضلعی و ستاره چلیپا با نقوش برجسته و متنوع به رنگ لاجوردی و فیروزه‌ای تزئین شده است.