بایسته ها در روز عرفه

عرفه روز نیایش با خداست. در آیه ۷۷ سوره فرقان آمده است «قُلْ مَا یَعْبَأُ بِکُمْ رَبِّی لَوْلَا دُعَاؤُکُم» یعنی بگو پروردگارم به شما توجه نمی‌کرد اگر دعاهایتان نبود.

امیرالمومنین علی(ع) چهار شرط برای اجابت دعا را اینگونه بیان می‌فرمایند «لِلدُّعَاءِ شُرُوطٌ أَرْبَعَهٌ الْأَوَّلُ إِحْضَارُ النِّیَّهِ وَ الثَّانِی إِخْلَاصُ السَّرِیرَهِ وَ الثَّالِثُ مَعْرِفَهُ الْمَسْئُولِ وَ الرَّابِعُ الْإِنْصَافُ فِی الْمَسْأَلَه.» اول توجه کامل به خدا؛ دوم سرشت با اخلاص؛  سوم شناختن خدا؛ چهارم انصاف در سؤال‏. یعنی بقیه را هم در نظر بگیریم. لذا همه چیز را نباید برای خودمان دعا کنیم.

روز عرفه، روزی است که خداوند توبه داوود و آدم (ع) را قبول فرمود. در عظمت و بزرگی روز عرفه و قبولی توبه در آن، همین روایت بس که امام صادق(ع) فرمود: من لم یغفر له فی شهر رمضان لم یغفر له الی قابل الّا ان یشهد عرفه؛ کسی که در ماه رمضان بخشیده نشود، برای او بخششی، (در مواقع دیگر سال) نخواهد بود جز اینکه در عرفه حاضر باشد.

روایتی از رسول خدا(ص) آمده است که فرمودند در ذی الحجه شبی است که آن سیّد شبهاست و در این شب خدای تعالی توبه داوود را قبول کرد و آن شب عرفه است. هر که در این شب عملی از عبادات و... انجام دهد، مزد صد و هفتاد سال عبادت به او می دهند و دعایش را مستجاب کنند.

یکی از فرصت های مهم در روز عرفه، که بسیار مورد تأکید ائمه معصومین و بزرگان دین قرار گرفته است، فرصت دعا و مسئلت از خداوند است. بنا به فرموده امام سجاد(ع) این روز روزی است که در آن درهای رحمت الهی باز بوده و خداوند عطای خود را بر مردم گسترانیده و بر همگان تفضّل فرموده است، به همین خاطر توبه در آن مقبول و دعا به اجابت خواهد رسید.

در روایتی آمده است که امام سجاد(ع) در روز عرفه مردان و زنانی را دید که گدایی می کنند فرمود «هؤلاء شرار خلق اللّه، الناس مقبلون علی اللّه و هم مقبلون علی النّاس» اینها بدترین خلق خدا هستند (زیرا رحمت خداوند در این روز را نادیده گرفتند همانا) مردم به خدا روی می آورند و آنها روی به مردم می آورند.

اهمّیت دعا در این روز به قدری است که سید بن طاووس در اقبال، حدیثی از امام باقر(ع) نقل فرموده مبنی بر اینکه چنانچه روزه داری در این روز سبب ضعف از دعا شود باید این روز را افطار کرد.

به خاطر اهمیت دادن به دعاست که در این روز دعاهای بسیاری از اهل بیت عصمت و طهارت وارد شده است که همگی نشان از جلب رضایت و مغفرت پروردگار و طلب توبه از درگاه ذات کبریایی او دارند.

در مورد زیارت امام حسین(ع) در روز عرفه فوائد و فضیلت های بسیاری وارد شده که حاکی از اهمیّت و جلالت شأن و بزرگی امام حسین(ع) و زمین کربلا است. آنچه از ظاهر برخی روایات معلوم می شود آن است که روز عرفه خداوند ابتدا بر زوار قبر امام حسین توجه می فرماید و آنگاه به حاضران در عرفات.

از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود: انّ اللّه تبارک و تعالی یتجلّی لزوّار قبر الحسین(ع) قبل اهل العرفات و یقضی حوائجهم و یغفر ذنوبهم و یشفّعهم فی مسائلهم ثمّ یأتی اهل عرفه فیفعل بهم ذلک. خداوند تبارک و تعالی در روز عرفه، قبل از اهل عرفات، بر زوار قبر امام حسین(ع) تجلّی فرموده و حوائج ایشان را رفع و گناهانشان را می بخشد و در مشکلاتشان یاری خواهد نمود آنگاه به سراغ اهل عرفات آمده و مثل همین انجام می دهد.

همچنین امام صادق(ع) در حدیث دیگری فرمود: اذا کان یوم عرفه نظر اللّه تعالی الی زوّار قبر الحسین بن علی(ع) فقال: ارجعوا مغفوراً لکم ما مضی و لا یکتب علی احد ذنب سبعین یوماً من یوم ینصرف. چون روز عرفه شود خداوند بر زوار قبر حسین(ع) نظر انداخته می فرماید بازگردید در حالی که گناهان گذشته شما را بخشیده ام و بر هیچیک از شما از زمان انصراف از زیارت گناهی تا هفتاد روز نمی نویسم.

توجه به این نکته ضروری است که زیارتی دارای فضیلت و ثواب های مذکور است که همراه با معرفت و شناخت باشد، چنانکه در روایت امام صادق(ع) است که فرمود: «من اتاه فی یوم عرفه عارفاً بحقه کتب له الف حجّة و الف عمرة مقبولة و الف غزوة مع نبیّ مرسل او امام عادل» هر کس در روز عرفه به زیارت حسین(ع) بیاید در حالیکه حق او را بشناسد، خداوند برای او ثواب هزار حج و هزار عمره مقبول و هزار غزوه می نویسد که همراه نبی مرسل یا امام عادلی بر پا کرده باشد.

پس روز عرفه روز بهره گیری از فرصت های بسیاری است که بواسطه فزونی رحمت خداوند در این روز می توان از آنها بهره گرفت، روزی که تنها در سال یک بار به انسان رو می کند. برای بررسی بیشتر این روز بزرگ و شناخت ابعاد دیگری از آن با حجت الاسلام سید حسین مومنی به گفتگو نشستیم که مشروح ان را در ادامه می خوانید.

سید حسین مومنی در مورد روز عرفه گفت: روز عرفه روز معرفت و شناخت است. انسان باید در این روز نسبت به سه مسئله دقت داشته باشد. زمینه و بستر استجابت دعا در این روز کاملا فراهم است و امکان اینکه انسان به این سه مسئله برسد وجود دارد. یکی معرفت نسبت به خداست. در این روز انسان می تواند با نگاه وجود مقدس امام معصوم در طریق بندگی قرار بگیرد.

وی ادامه داد: خدا بر کل شی قادر است و همه چیز در ید قدرت اوست و باید معرفت و شناخت نسبت به این امر پیدا کنیم که او برای ما مهربان و دلسوز است. لذا در روز عرفه باید بخواهیم که به معرفت نسبت به خدا برسیم.

این واعظ دینی افزود: دومین مطلبی که باید نسبت به آن شناخت پیدا کنیم عبد بودن ماست. باید عجر نسبت به خدا داشته باشم. باید بدانیم که ما عبد هستیم و بدون نگاه خدا فاقد ارزش و اعتبار هستیم.

درکه در طواف خانه خدا خوانده می شود داریم که الهی البیت بیتک و الحرم حرمک و العبد عبدک، خدایا خانه خانه توست و حرم حرم تو است و من هم بنده تو هستم. لذا باید بدانیم که جز خدا، کسی چیزی به ما نمی دهد.

وی ادامه داد: تمام اعتبار و ارزش ما به بندگی خداست. روز عرفه باید بندگی ما امضا شود. باید بفهمیم عبد هستیم و محتاجیم و باید ذره ای امید به غیر خدا نداشته باشیم.

حجت الاسلام مومنی گفت: سومین مطلب شناخت راه و طرقی است که انسان می تواند از آن به در خانه خدا برسد. روزه عرفه خیلی سفارش شده است اما گفته شده اگر به واسطه روزه نسبت به دعا ضعف بر شما عارض می شود، روزه نگیرید و به دعا بپردازید.

وی ادامه داد: دعا قرب می آورد. روایتی می فرماید اگر می خواهید نزد خدا عزیز شوید پیوسته دست به دعا بردارید و دعا کنید. اگر می خواهید نزد مردم عزیز شوید هیچگاه از مردم چیزی طلب نکنید. خدا تمام زندگی ما را تامین می کند به شرط اینکه عبد باشیم.

این کارشناس دینی گفت: یکی از راه هایی که ما را به خدا نزدیک می کند همین الفاظی است که از لسان سیدالشهدا در دعای عرفه آمده است. فقط کافی است دل ما در این وادی به خشیت بیفتد.

وی ادامه داد: در جلد دوم تفسیر المیزان تعریفی برای دعا بیان شده است که دعا یعنی کسی را با صدا و کلامی که از خودت صادر می کنی، متوجه خود بکنی. نهایت دعا درخواستی است که مطرح می شود. اول باید کاری کنی که خدا به تو نگاه کند و بعد از آن اظهار حاجت کنی. لذا گفته اند دعا از جنود عقل است، به این معنی که من خود را در خانه خدا محتاج بدانم و او را غنی بدانم پس پیوسته در خانه او دست نیاز دراز می کنم. امیر المومنین می فرماید عالم ترین مردم کسی است که در خانه خدا دستی به نیاز دراز کند.

وی در مورد دعا در روز عرفه گفت: انسان در روز عرفه چند کار باید انجام دهد که من اسم آن را بایسته های دعا می گذارم.

مومنی ادامه داد: روایتی از امام رضا(ع) آمده است که می فرماید خدا از شما چنین طلب می کند که اگر حاجتی دارید و دردها به شما عارض شده باشد و اگر بر شما بلا و عذاب می بارد به در خانه خدا دعا کنید و دستان خود را به سمت خدا بلند کنید. امام رضا فرمودند خدا می فرماید وقتی می خواهید دعا کنید دست های خود را باز کنید چون این حالت، حالت خاکساری است.

وی افزود: نکته دیگری که در دعا کردن باید لحاظ کنیم بلندی همت است. روایت می فرماید از خدا زیاد بخواهید. کسی برای پیامبر آب آورد پیامبر فرمود آیا درخواستی داری گفت می خواهم در بهشت همنشین تو باشم. لذا ما نیز باید همت بلند داشته باشیم.

مومنی ادامه داد: نکته آخر اینکه تعمیم در دعا نیز مهم است. عبدالله ابن جندب را دیدند که در روز عرفه فقط برای دیگران دعا می کرد. اگر می خواهید دعای شما مستجاب شود یکی از راه ها این است که برای دیگران دعا کنید.

وی گفت: از عبدالله ابن جندب سوال شد چرا فقط برای دیگران دعا می کنی؟ گفت از امام صادق روایت است که روز عرفه اگر برای دیگران دعا کردی ملائکه برای تو و حوائج تو دعا می کنند.

این کارشناس دینی ادامه داد: در روایت دیگری از امام کاظم آمده است که کانَتْ فاطِمَةُ علیهاالسلام اِذا دَعَتْ تَدْعُو لِلْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ لاتَدْعُو لِنَفْسِها فَقیلَ لَها فَقالَتْ اَلْجارُ ثُمَّ الدّارُ؛ حضرت فاطمه وقتی دعا می کرد برای دیگران دعا می نمود و وقتی از ایشان سوال شد که چرا برای دیگران دعا می کنید و برای خود دعا نمی کنید، فرمودند اول همسایه سپس خانه.

مومنی در ادامه گفت: از امور مهمی که برای سالک دستور آمده شکر و استغفار است که سالک از این رهگذر می تواند به درجات بالاتر سلوکی دست یابد. حال چگونه انسان می تواند به این مقام برسد که شاکر و مستغفر حقیقی باشد؟

وی گفت: عملی در روز عرفه محبوب تر و بهتر از سجده کردن و صحبت کردن با خدا نیست و در سجده هم دو مطلب به ما امر شده است که یکی شکر و دیگری استغفار است.

این کارشناس دینی ادامه داد: چگونه انسان می تواند به این درجه و رتبه برسد که شاکر و مستغفر حقیقی باشد؟ از رهگذر محاسبه است که انسان می تواند به این مقام برسد. امام رضا(ع) فرمودند «مَن حاسَبَ نَفسَهُ رَبَحَ و َمَن غَفَلَ عَنهَا خَسِر» کسی که اهل محاسبه نفس بود، برنده است و کسی که از محاسبه نفس غافل شود مغبون است. در روایت دیگر می فرماید از ما نیست کسی که اهل محاسبه نباشد. لذا محاسبه انسان را واقع بین می کند.

وی افزود: آیت الله بروجردی در حال احتضار بودند. شاگردان ایشان دیدند که این مرجع بلامنازع شیعه در حال گریه کردن است. وقتی شاگردان علت را جویا شدند ایشان فرمودند دیدید عمر ما تمام شد و کاری نکردیم؟

مومنی ادامه داد: روایت می فرماید «خلص العمل فان الناقد بصیر بصیر» عمل خالص انجام بدهید که حسابگر دقیق دقیق است. عرفه روز محاسبه است.

وی گفت: در روز عرفه دستور داریم زیر آسمان دو رکعت نماز بخوانیم و سر را به سجده گذاشته و به گناه خود اعتراف کنیم. آنقدر این عمل آنقدر نزد خدا محبوب و پسندیده است که عبد اش مخصوصا جوانان سر به سجده فرود آورد و به گناهان خود اعتراف کند. نزد احدی اجازه اعتراف به گناه نداریم جز در خانه خدا.

این واعظ دینی افزود: از رهگذر محاسبه انسان به استغفار می رسد که در این صورت خدا قلم عفو بر جرائم ما می کشد. فقط این انکسار لازم است که به خدا بگوییم «رب انی مغلوب فانتصر» خدایا من زمین خورده ام، دست من را بگیر. از جرم اوفتاده نپرسد گه مدد/ آنکس که قادر است به تبدیل سیئات. لذا خدا قادر به دستگیری ماست.

وی ادامه داد: در چند زمینه باید اهل محاسبه باشیم. اول اینکه در امر واجبات محاسبه داشته باشیم. آیا اعمال واجبی که به گردن ماست درست انجام داده ایم؟ بسیاری از مشکلاتی که سر راه ما قرار می گیرد به خاطر عدم اعتنا به واجبات است. لذا اگر تا به حال به واجبات بی اعتنا بوده ایم باید از خدا بخواهیم که در این امر موفق شویم.

مومنی افزود: حضرت زهرا(س) به پدرشان عرض کردند که یارسول الله اگر کسی نماز را سبک بشمارد چه عقوبتی متوجه اوست؟ پیامبر فرمودند شش عقوبت در دنیا، سه عقوبت لحظه مردن، سه عقوبت در قبر، سه عقوبت نیز در قیامت متوجه کسی است که نماز را سبک بشمارد. خدا برکت را از عمر او برمـی دارد، برکت را از روزیشان هم  بر می‌دارد، خدای متعال سیمای صالحان را ازاو بر می‌گیرد، هر عملـی که انجام می‌دهد از اعمال خیـر و عبادات، اجری به آن داده نمی‌شود، دعای او مستجاب نمی‌شود، از دعای صالحان هم بی بهره می‌شود، مرگش به صورت خفت‌بار می‌شود، موقع مرگ گرسنه می‌شود، تشنه از دنیا می رود، خدا مَلَکی را موکل می‌کند که در قبرش به او عذاب می‌کند، عالم قبرش برای او تنگ می‌شود، عالم قبرش برای او ظلمانی می‌شود، خدا ملکی را موکل می‌کند که او را بـه رو می‌برند، در مقام حساب، حساب شدیدی از او می‌کشند، خدا به او نظر نمی‌کند و او را تزکیه نمی‌کند.

وی افزود: امام حسین(ع) از دشمن فرصت خواست و یک شب جنگ را به تاخیر انداخت و فرمود من نماز را دوست دارم و می خواهم در این شب قرآن و دعا بخوانم. کسی که می گوید من مرید امام حسین(ع) هستم نباید با نماز بیگانه باشد. لذا باید اعمال واجب خود را بررسی کنیم که اگر انجام داده باشیم شکر کنیم و اگر غفلت کرده بودیم استغفار نماییم.

مومنی ادامه داد: مورد دوم محاسبه در امر محرمات است. باید گذشته خود را ببینیم و محاسبه کنیم. امام رضا برای استغفار به ما راهی یاد داده است. امام رضا(ع) فرمودند «یَا ابْنَ شَبِیبٍ إِنْ کُنْتَ بَاکِیاً لِشَیْ ءٍ فَابْکِ لِلْحُسَیْنِ» اگر برای چیزی گریه­ات گرفت برای حسین بن علی(ع) گریه کن  و می فرماید «فَاِنَّ البُکاءَ عَلَیهِ یَحُطُّ الذُّنُوبَ الْعِظامَ» گریه بر حسین(ع) گناه کبیره را پاک می کند.

وی در پایان گفت: سومین مسئله محاسبه در امر ولی خداست. ما چقدر دغدغه امام زمان(عج) را داریم؟ اگر توجه داریم خدا را شاکر باشیم و اگر به حضرت توجه نداریم استغفار کنیم. سید ابن طاووس می گوید وارد سرداب مقدس شدم و دیدم صدای گریه مهدی(عج) می آید، «اللَّهُمَّ إِنَّ شِیعَتَنَا مِنَّا خُلِقُوا مِنْ فَاضِلِ طِینَتِنَا وَ عُجِنُوا بِمَاءِ وِلَایَتِنَا، اللَّهُمَّ اغْفِرْ لَهُمْ مِنَ الذُّنُوبِ مَا فَعَلُوهُ اتِّکَالاً عَلَی حُبِّنَا وَ وِلائنا یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَا تُؤاخِذهُم بِمَا اقْتَرَفُوهُ مِنَ السَّیِّئَاتِ إِکْرَاماً لَنَا وَ لَا تُقاصِّهِم یَوْمَ الْقِیَامَةِ مُقَابِلَ أَعْدَائِنَا، فَإِن خَفَّفْتَ مَوَازِینَهُمْ فَثَقِّلهَا بِفاضِلِ حَسَنَاتِنَا» یعنی بارالها! همانا شیعیان ما از اضافه طینت ما خلق شده، و با آب ولایت ما عجین شده اند. بارالها! روز قیامت آن گناهانی که ایشان به اتکای محبّت و ولایت ما انجام داده اند، بیامرز؛ و جهت بزرگداشت ما، آنها را به واسطه کارهای بدی که انجام داده اند، مؤاخذه نکن، و روز قیامت آنها را در مقابل دشمنان ما حسابرسی و قصاص نکن. پس اگر میزان اعمال آنها سبک است، آن میزان را به واسطه اضافه حسنات ما سنگین کن.