پنج کودتا در ۹۰ سال ترکیه
«کودتا»؛ این کلیدواژه‌ای است که طی چند ساعت، پس از سال‌ها به صدر اخبار رسانه‌های جهان بازگشت و این بار در «ترکیه». اما تاریخ ترکیه، با این واژه بیگانه نیست اگرچه نسل جدید ترک‌ها صحنه‌هایی بدیع را در بامداد ۱۶ جولای شاهد بودند.
به گزارش صدای ایران، اولین کودتای ثبت‌شده در تاریخ مدرن ترکیه به سال ۱۹۱۳ برمی‌گردد. حدود ۹۳ سال پیش در ژانویه، کمیته «اتحاد و ترقی» برای ترکیه، با کودتا موفق به برکناری «کمال پاشا» آخرین پادشاه عثمانی شد و در عرصه داخلی و بین‌المللی عملا به اقتدار سلسله ۶۰۰ ساله عثمانی پایان داد. کمیته اتحاد و ترقی که موفق به انجام این کودتا شد کار خود را به عنوان یک اتحادیه مخفی برای متحد کردن عثمانی آغاز کرد ولی بعدها به یک کمیته سیاسی تبدیل شد که نام « ترکان جوان» را به خود داد.
ترکان جوان در ابتدا به دنبال تغییرات مسالمت‌آمیز در امپراطوری عثمانی و در پیش گرفتن راهی مشابه امپراطوری میجی در ژاپن بودند تا علاوه بر حفظ ارزش‌های سنتی کشور، در راه مدرن‌کردن آن هم گام بردارند و عثمانی را دوباره به جایگاهش به عنوان یکی از مهم‌ترین قدرت‌های جهان برگردانند. با این حال جنگ جهانی اول به کمک حکومت مستقر در ترکیه آمد، تعدادی از فعالان ترکان جوان اعدام شدند و محمد ششم قدرت را دوباره به دست گرفت. به نظر می‌رسید که اوضاع آرام شده است و با پایان جنگ جهانی اول، احتمالا حکومت عثمانی هم امیدوار بود که بتواند وقت کافی برای ترمیم پایه‌های قدرتش به دست بیاورد، اما ظهور «مصطفی کمال» که از اعدام ترکان جوان جان به در برده بود، سلسله عثمانی را برای همیشه از بین برد و حکومت ملی‌گرای سکولار جمهوری جدید ترکیه را جایگزین «مرد پیر اروپا» کرد.
کودتای بعدی در ترکیه در ۱۹۶۰ رخ داد؛ زمانی که یک گروه از افسران میان‌رتبه ارتش این کشور که بعدها به نام کمیته اتحاد ملی شناخته شدند، دولت نخست‌وزیر «عدنان مدرس» را سرنگون کردند. این گروه افسران جوان به دنبال بازگرداندن اتحاد به کشور و ایجاد اصلاحات انقلابی در اقتصاد و جامعه بودند.
عدنان مدرس که بین سال‌های ۱۹۵۰ و ۶۰ نخست‌وزیر ترکیه بود، در سال ۱۹۴۶ حزب دموکرات را پایه گذاشت که چهارمین حزب قانون اپوزیسیون در ترکیه بود. بعد از کودتا، نظامیان، او و دو تن از اعضای کابینه‌اش را به دار آویختند. او آخرین سیاست‌مدار ترک بود که به دار آویخته شد. همچنین او در کنار آتاترک و «تورگوت اوزل» رهبر سیاسی لیبرال ترکیه یکی از سه رهبر سیاسی ترکیه است که برایش آرامگاهی به شیوه مسلمانان ساخته شده است.
مهم‌ترین نتیجه این کودتا از بین رفتن حزب دموکرات بود. بعد از به قدرت رسیدن کودتاچیان، ۵۰۰۰ افسر، از جمله ۲۳۵ ژنرال از مجموع ۲۶۰ ژنرال ارتش ترکیه بازنشسته یا از کار برکنار شدند و ۱۴۷ استاد دانشگاه نیز اخراج شدند. بعد از حذف حزب دموکرات، بسیاری از اعضای آن تبعید یا زندانی شدند و قانون اساسی تازه‌ای برای ترکیه نوشته و به رای گذاشته شد.
اما در نتیجه این کودتا در انتخابات بعدی هیچ حزبی نتوانست اکثریت لازم برای تشکیل دولت را به دست بیاورد و آشوب سیاسی برای مدت‌ها ادامه پیدا کرد.
با فاصله 10 ساله، کودتای بعدی در ترکیه در ۱۹۷۱ این بار توسط «نیروهای مسلح ترکیه» (TAF) رخ داد و نخست‌وزیر «سلیمان دمیرال» رهبر حزب عدالت ترکیه را از کار برکنار کرد. بعد از یک دوره آشوب سیاسی در ترکیه در پی کودتای قبلی، حزب عدالت ترکیه به رهبری دمیرال، توانسته بود برای دو دور پیاپی اکثریت مورد نیاز برای تشکیل دولت را در انتخابات به دست بیاورد. با این وجود وقتی مجلس بودجه مورد نظر او را در آغاز دهه ۷۰ میلادی تصویب نکرد، او به نشانه اعتراض استعفا داد، اما برای بار سوم توانست به نخست‌وزیری برسد، تا اینکه در ۱۹۷۱ توسط کودتاچیان از کار برکنار شد.
این بار در کودتا نخست‌وزیر اعدام نشد، اما نیروهای نظامی که قدرت را به دست گرفته بودند از پاسخگویی در مورد عملکردشان خودداری می‌کردند. در طول ۱۰ سال بعد از این کودتا، آمار مرگ در نتیجه اعمال خشونت‌بار انگیزه‌ای سیاسی از ۳۴ نفر در سال ۱۹۷۵ به ۱۵۰۰ نفر قبل از آغاز دهه ۸۰ میلادی رسید.
با این وجود دمیرال بین سال‌های ۷۱ تا ۷۵ رهبری اوپوزیسیون دولت کودتا را به عهده داشت. بعد از آن «حزب چهار» را راه‌اندازی کرد که به عنوان اولین حزب ملی‌گرای ترکیه شناخته شد، هر چند که در ۱۹۷۷ سقوط کرد. دومین جبهه ملی که او به راه انداخت هم یک سال بعد در ۱۹۷۸ سقوط کرد. وقتی در ۱۹۸۰ پارلمان ترکیه باز هم نتوانست کسی را برای تشکیل دولت مورد توافق قرار دهد، یک کودتای دیگر رخ داد.
۱۹۸۰، چهارمین کودتای تاریخ مدرن ترکیه به رهبری رییس ستاد کل ارتش، ژنرال «کنعان اورن» تلاش دوباره ارتش برای کنار زدن سلیمان دمیرال بود. این کودتای بدون خون‌ریزی که حمایت گروه‌هایی از مردم را هم به همراه داشت با بازداشت گسترده فعالان سیاسی همراه بود. بعد از تعدادی نامه‌نگاری و عوض‌شدن چندباره تاریخ کودتا، بالاخره در ۱۲ سپتامبر ۱۹۸۰، بعد از اینکه مسلم شد که پارلمان ترکیه رای به عدم اعتماد به دولت دمیرال نخواهد داد، ژنرال اورن با حضور در تلویزیون ملی ترکیه اعلام کرد که ارتش کودتا کرده است و قانون نظامی تا اطلاع ثانوی به جای قانون جاری کشور اجرایی خواهد شد. پارلمان و دولت منحل اعلام شد و پنج نفر از اعضای شورای امنیت ملی در پی این کودتا قدرت را به دست گرفتند و قدرت مطلق را در اختیار نیروهای نظامی قرار دادند و اقدامات پیشگیرانه وسیعی برای جلوگیری از عملیات تروریستی در دست اقدام قرار گرفت.
تاکید کودتاچیان این بار بر بازگشت به سنت «کمالیست»ها در سکولاریسم و اتحاد ملی بود. گفته می‌شود که در یک دوره زمانی بسیار کوتاه دادگاه‌هایی برای جمعیتی بین ۲۵۰ تا ۶۵۰ هزار نفر از مردم ترکیه برگزار شد. از میان بازداشت‌شده‌ها حداقل ۱۴۰ هزار نفر سلب تابعیت و حدود ۵۰ نفر به اعدام محکوم شدند. هزاران نفر در زندان‌ها شکنجه شدند و هزاران تن دیگر گم شدند.
در طول این دوره از کودتا، در مجموع حکم ۳۳۱۵ سال و ۶ ماه زندان برای روزنامه‌نگاران صادر شد، ۳۱ روزنامه‌نگار زندانی شدند، ۳۰۰ روزنامه‌نگار مورد حمله قرار گرفتند و سه روزنامه‌نگار ترور شدند و ۲۹۹ تن در زندان‌ها جان خود را از دست دادند.
در حالی که سال گذشته میلادی نخست‌وزیر «رجب طیب اردوغان» دست به پاکسازی‌های گسترده در ارتش این کشور زده بود تا نگرانی از بروز یک کودتای دیگر در این کشور را کاهش دهد، پنجمین کودتای نظامی در ترکیه، بامداد شنبه ۱۶ جولای ۲۰۱۶ رخ داد.
در طول ساعت‌ها ناآرامی و درگیری بخشی از نیروهای ارتش با گروه دیگری از نیروهای نظامی حامی دولت، تا صبح حداقل ۵۰ شهروند ترکیه کشته شدند، گفته شد که یک بالگرد سقوط کرد، نظامیان حامی کودتا چندین حمله به دفاتر رسانه‌های مهم ترکیه از جمله تلویون ملی ترکیه، دفتر شبکه خبری سی ان ان ترک و دفتر یک روزنامه انجام دادند، برای ساعت‌ها عده‌ای از مردم، روزنامه‌نگاران، مقامات سیاسی و نظامی و نزدیکان آنها را به گروگان گرفتند و توجه جهانی را به خود جلب کردند.
تلاش برای کودتا شب گذشته با تلاش برای تصرف نقاط حساس از جمله فرودگاه‌های بین‌المللی آتاترک و فرودگاه آنکارا و حمله به ساختمان مجلس ادامه پیدا کرد و کودتاچیان برای ساعت‌هایی کنترل آسمان برخی مناطق در ترکیه را به دست گرفتند.
رییس جمهور اردوغان که قبلا به دلیل تلاش‌هایش برای بیشتر کردن قدرت پست ریاست‌جمهوری، همچنین سیاست‌های منطقه‌ای‌اش مورد انتقاد قرار گرفته بود، در حالی به سرعت خودش را از یک سفر تفریحی به استانبول رساند که هواپیمای او به دلیل درگیری‌های موجود در فرودگاه به سختی توانست فرود بیاید. با این حال تعداد زیاد شبکه‌های تلویزیونی اشغال‌نشده‌ای که علیه کودتاچیان و در حمایت از دولت خبر پخش می‌کردند، در کنار شبکه‌های اجتماعی که ابزاری برای انتشار پیام دولت و رسیدن آن به دست مردم شد، باعث شد که با وجود قرائت بیانیه اول کودتا از تلویزیون ملی ترکیه و اعلام حکومت نظامی، مردم به دعوت رییس‌جمهور به خیابان‌ها بیایند و ظرف یک شب، داستان یک کودتای دیگر نظامی را ختم کنند.
در ساعت‌های اولیه، رقابت بین رسانه‌های در اختیار کودتاچیان برای اعلام پیروزی کودتا و فرار اردوغان به کشور ثالث، در مقابل پیام‌های اردوغان به رسانه‌های آزاد و مصاحبه مسوولان دولتی و اطلاعاتی با شبکه‌های خبری بین‌المللی بی‌نتیجه ماند. رییس‌جمهور در بازگشت به کشورش با استقبال مردم رو به رو شد، نیروهای نظامی غیر همسو با کودتا تشویق شدند که بر سر کارشان برگردند و بعد از نماز صبحی که هواداران دولت ترکیه و مخالفان کودتا در خیابان‌های شهرهای مهم این کشور برپا کردند، بیشتر کودتاچیان و نیروهای نظامی همراه آنها تسلیم یا بازداشت شدند.
موفق نشدن کودتای دیشب می‌تواند به افزایش قدرت اردوغان در برابر مخالفانش بینجامد و راه او را برای انجام اصلاحات مورد نظرش هموارتر کند، اما قبل از پرداختن به آینده سیاسی ترکیه شاید بتواند اردوغان و دولت ترکیه را که یکی از مشهورترین دولت‌ها در سختگیری به رسانه‌ها، تهدید و زندانی کردن روزنامه‌نگاران و محدود کردن دسترسی به شبکه‌های اجتماعی است، راضی کند که رسانه‌های متکثر آن‌قدرها هم که به نظر برخی می‌رسد، بد نیستند.