پایان ماه عسل ایران و برزیل!

یکشنبه گذشته قرار بود محمدجواد ظریف، وزیر خارجه کشورمان، عازم آمریکای لاتین شود و در نخستین روز سفر خود با مقامات برزیل دیدار کند؛ اما تحولات داخلی این کشور سبب شد او منصرف شود و ملاقات با مقامات کشورهای آمریکای لاتین را به وقت دیگری موکول کند.

به گزارش صدای ایران،  حال باید دید تغییر و تحولات داخلی برزیل چه نقشی در روابط ایران و این کشور خواهد داشت. دیلما روسف، رئیس‌جمهوری برزیل، روز پنجشنبه در سنای این کشور استیضاح و از ریاست‌جمهوری برکنار شد. نمایندگان سنا در این نشست قدرت را برای شش ماه آینده به معاون او سپردند و محاکمه روسف را به بعد موکول کردند.

 فرازونشیب‌های روابط ایران و برزیل این تصور را ایجاد می‌کند که تغییر در ساختار قدرت در برزیل پتانسیل لازم برای تبدیل‌شدن به یک نقطه عطف در روابط دو کشور را دارد. 

روابط ایران و برزیل از سال ١٢٨٢ آغاز شد؛ یعنی هنگامی که اسحاق‌خان مفخم‌الدوله، وزیر مختار ایران در واشنگتن، سفرهایی به چند کشور آمریکای جنوبی داشت و عهدنامه مودت و تجارت امضا کرد؛ اما سه دهه بعد از آن نخستین سفارت ایران در برزیل تأسیس شد. موقعیت جغرافیایی دو کشور سبب شد به ظرفیت‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی و منافع مشترک در عرصه‌های دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی توجه شود. روابط سیاسی دو کشور براساس اصل احترام متقابل و منافع مشترک استوار شد و در یک قرن گذشته روند رو‌به‌رشدی داشته است. مقامات عالی‌رتبه ایران و برزیل بارها یکدیگر را در تهران، برازیلیا یا در مقر سازمان‌های بین‌المللی دیده‌اند و درباره توسعه روابط و همکاری در دیگر امور مورد علاقه طرفین گفت‌وگو و رایزنی کرده‌اند.

به جرئت می‌توان گفت همه سال‌های بعد از ١٢٨٢ یک طرف و دهه اخیر نیز یک طرف. رؤسای جمهور دو کشور نخستین‌بار در حاشیه اجلاس سالانه مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک - مهر ٨٨ - دیدار کردند و محمود احمدی‌نژاد در آذرماه سال ٨٨ به برزیل سفر کرد. با گسترش تعاملات دولت ایران و آمریکای لاتین، روابط ایران و برزیل نیز رو به بهبود می‌رفت و این چیزی نبود که آمریکا را خشنود کند، از همین رو انتقادهای آنان موجب شد سفری که قرار بود در اردیبهشت همان سال انجام شود به دلایل نامعلوم لغو و در آذرماه انجام شود. برزیل از ابتدای سال بعد (٢٠١٠ میلادی) دو سال عضو غیردائم شورای امنیت سازمان ملل شد و ایران امیدوار بود این موضوع در راستای تعدیل فشارهای شورای امنیت بر ایران مؤثر باشد. امیدواری ایران به‌دلیل اظهارات و ابراز تمایل برزیلی‌ها ایجاد شده بود. 

برای مثال آنتونیو لوییس اسپینولا سالگادو، سفیر برزیل در تهران، گفته بود: «ما در کل با سیاست‌ تحریم‌ علیه ایران یا هر کشور دیگری مخالف هستیم». در آن سال‌ها ایران مناسبات خارج خود را به حیاط‌خلوت آمریکا تسری داد و در توسعه روابط با ونزوئلا، بولیوی و بعد هم برزیل خوب پیش می‌رفت. روشن است که آمریکایی‌ها نیز بی‌کار ننشسته بودند و هیلاری کلینتون، وزیرخارجه وقت آنها، سفری به آمریکای لاتین داشت تا رهبران عموما چپ منطقه را برای فشار بیشتر بر ایران راضی کند.

به همین دلیل بود که «داگلاس فرح»، متخصص آمریکای لاتین که دو دهه تحولات این منطقه را برای روزنامه واشنگتن‌پست گزارش کرده است، نوشته بود: «گرم‌شدن رابطه ایران و برزیل برای واشنگتن نگران‌کننده است. احمدی‌نژاد چند سالی است تلاش می‌کند پای داسیلوا را به ایران باز کند، او پیش از این هیچ‌گاه دعوت رئیس‌جمهوری ایران را نپذیرفته بود؛ اما به نظر می‌رسد تغییری صورت گرفته و واشنگتن نگران این موضوع است، زیرا فکر می‌کند چنین رابطه‌ای به رژیم ایران مشروعیت می‌دهد». نگرانی مقامات آمریکا از توسعه روابط ایران و برزیل بی‌مورد نبود و داسیلوا قبل از ملاقات با کلینتون، آب پاکی را روی دست دولت آمریکا ریخت و گفت: «نباید ایران را برای برنامه هسته‌ای جنجالی‌اش در بن‌بست قرار داد».

این موضع‌گیری «داسیلوا» یکی از نشانه‌های اثرگذاری رویدادهای ایران بر انتخابات در برزیل بود، چراکه داسیلوا سعی می‌کرد چشم‌انداز افزایش قدرتش را با ارائه تصویر یک رهبر مطیع آمریکا به خطر نیندازد. او یک سال بعد - اردیبهشت-٨٩ به تهران آمد؛ سفری که دستاورد آن مهم‌ترین توافق بین دو طرف - بیانیه تهران با امضای ایران، برزیل و ترکیه - بود که براساس آن مقرر شد هزارو ٢٠٠ کیلوگرم سوخت اورانیوم کمتر‌غنی‌‌شده با مالکیت ایران و نظارت آژانس به‌صورت امانت در ترکیه نگهداری شود.

به این ترتیب تعاملات دولت ایران با دولت برآمده از حزب کارگر برزیل روند صعودی خود را ادامه می‌داد و گزارش‌های مربوط به مبارزات انتخاباتی این کشور نشان می‌داد داسیلوا از سوی مخالفانش نقد می‌شود. این همه ماجرا نبود و اعمال تحریم‌های بیشتر از سوی شورای امنیت نشان داد امیدواری ایران به اثرگذاری برزیل به‌عنوان عضو غیردائم چندان به‌جا نبوده است. از سوی دیگر در برزیل نگرانی‌هایی عمومی درباره گسترش روابط با ایران وجود داشت و کاندیداهای انتخاباتی تلاش می‌کردند به ترس‌های عمومی پایان دهند. خوزه سرا، رقیب دیلما روسف که از اعضای حزب سوسیال‌دموکرات برزیل بود در مناظرات انتخاباتی با طرح ادعاهایی درباره وضعیت حقوق بشر در ایران، گفت دولت او این اقدامات را مردود می‌کند. علاوه بر این لوئیز کامیم، یک حقوقدان برزیلی، گفته بود: «مطمئنم در‌صورتی‌که نامزد مورد علاقه آقای داسیلوا در این انتخابات پیروز شود، آنها می‌توانند برزیل را بیشتر شبیه به ایران کنند».

حزب چپ نیز در مقابل رقیبش کوتاه نیامد و تمام تلاش خود را می‌کرد به‌نحوی نگرانی‌های داخلی کشورش را آرام کند. داسیلوا به‌طور رسمی اعلام کرد به سکینه محمدی‌آشتیانی - زنی که به سنگسار محکوم شده بود- پناهندگی می‌دهد و این امر در کاهش انتقادات از حزب کارگر مؤثر بود. به‌هرحال این حزب پیروز میدان انتخابات بود و دیلما روسف، در رأس قدرت قرار گرفت تا روابط دو کشور باز هم در مسیر رشد ادامه یابد.

بعد از موضع‌گیری برزیل درباره سکینه آشتیانی، ماجرای دیپلمات ایرانی و تفاوت فرهنگی پیش آمده، شوک دیگری به روابط دو کشور وارد شد. گزارش‌هایی مبنی بر اینکه یک عضو سفارت ایران در برازیلیا، پایتخت برزیل، به چند دختر نوجوان در یک استخر شنا تعدی کرده است، منتشر شد و سفارت جمهوری اسلامی نیز در برزیل با انتشار بیانیه‌ای گفت اتهام مذکور نادرست بوده و «حاصل سوءتفاهم ناشی از تفاوت در رفتارهای فرهنگی بوده است».

از این موضوع خیلی نگذشته بود که احمدی‌نژاد و هیأت ٥٠ نفره همراه او – تیر ٩١ - راهی برزیل شدند. سفری که در حاشیه‌های آن، پررنگ‌تر از متن بود؛ زیرا مقامات برزیلی از هیأت ایرانی استقبال نکردند، رئیس‌جمهور آنها از دیدار با احمدی‌نژاد امتناع و شهرداری ریودوژانیرو نیز مراسم رونمایی بدل ستون تخت جمشید را لغو کرد.

به‌هرترتیب روابط ایران و برزیل باوجود فرازونشیب‌هایی که در دهه گذشته تجربه کرده است، همواره در مسیری دوستانه و تعاملی دنبال شده و دولت حسن روحانی نیز در همین مسیر گام برداشته است.

روحانی سال گذشته در دیداری با روسف در تهران تأکید کرد: «روابط ایران با برزیل در آستانه تحرک جدیدی است». این دو رئیس‌جمهور در این دیدار درباره مسائل منطقه و مقابله با گروه‌های تروریستی گفت‌وگو کردند و روسف تأکید داشت در کشورش ایران را قدرتی منطقه‌ای و اثرگذار می‌داند». روسف همچنین مانند بسیاری دیگر از کشورها تلاش کرد در عصر پسابرجام روابط اقتصادی خود را با ایران گسترش دهد و به همین خاطر از سرمایه‌گذاری مشترک با تهران استقبال کرد.سرمایه‌گذاری‌های مشترکی که گویا به ساخت دو پالایشگاه در برزیل - تحت کنترل شرکت دولتی پترولئو برازیلیرو – از سوی ایران منجر می‌شود. بهمن سال قبل بود که منابع آگاه برزیلی از مذاکرات اولیه در این زمینه خبر داده و افزودند: «ایران تمایل دارد به برزیل نفت صادر کند و این نفت را در پالایشگاه‌های منطقه شمال شرق برزیل فراوری کند و سپس آن را در بازار برزیل به فروش برساند».به نظر می‌رسد فصل تازه‌ای در روابط تجاری ایران و برزیل بعد از سفر روسف به ایران و برنامه‌ریزی برای توسعه بازار ١,٦میلیارددلاری آغاز شده است.

گفتنی است روابط تجاری دو کشور پیشینه درخور توجهی در زمینه‌های مختلف اقتصادی و فرهنگی دارد. پیش از انقلاب روزانه ١٢٠ تا ١٥٠ هزار بشکه نفت خام از ایران به برزیل صادر می‌شد و در مقابل مواد خام و انواع محصولات کشاورزی واردات برزیل به ایران بود.پس از انقلاب اسلامی و در سالیان اخیر روابط اقتصادی ایران و برزیل ابعاد تازه‌تری به خود گرفت؛ به گونه‌ای که در سال ٢٠١٢ صادرات برزیل به ایران بیش از دومیلیاردو ١٨٣ میلیون دلار بوده است و به طور کلی ذرت، شکر، سویا و گوشت مهم‌ترین اقلام صادراتی برزیل به کشور‌مان بوده است. همچنین در همین سال، واردات برزیل از ایران ٢٣میلیون‌و ٧٢٠ هزار دلار بوده است.این در حالی است که سال ٢٠٠٩ صادرات ایران به برزیل ١٨میلیون‌و ٩٧٨ هزار دلار و واردات از برزیل یک‌میلیاردو ٢١٨ میلیون دلار بوده است. در سال ٢٠١٠ واردات برزیل از ایران روند افزایشی پیدا کرد و به ١٢٣میلیون‌و ٣٤٥ هزار تومان رسید و صادرات برزیل به ایران نیز به دومیلیاردو ١٢٠ میلیون دلار افزایش یافت. این روند در سال ٢٠١١ ادامه یافت و میزان آن ٣٢میلیون‌و ٢٤٥ هزار دلار بود و صادرات برزیل به ایران نیز دومیلیاردو ٣٣٢ میلیون دلار شد. برزیل مهم‌ترین شریک اقتصادی ایران در منطقه آمریکای‌ جنوبی است و حجم روابط اقتصادی دوجانبه در سال بالغ بر یک‌میلیاردو ٦٠٠ میلیون دلار است.این آمار‌ها نشان می‌دهد روابط تجاری ایران و برزیل در دوران تحریم‌های اقتصادی متوقف نمانده و حتی صادرات برزیل به ایران در این دوره با افزایش همراه شده است. به نظر می‌رسد حفظ و تداوم روابط برزیل با ایران در دوران تحریم‌ها ذهنیت مثبتی را برای توسعه روابط با این کشور رقم زده و می‌تواند زمینه‌های بیشتری را در آینده فراهم کند.

سفر محمدجواد ظریف به آمریکای جنوبی نیز قرار بود با هدف توسعه مناسبات تجاری و اقتصادی صورت گیرد و احتمالا تأثیرات درخور ‌توجهی در افزایش همکاری‌های ایران و برزیل داشت. نکته درخور توجه آن است که به‌تعویق‌افتادن این سفر مانع بزرگی در مسیر پیگیری هدف نیست. مصداق این مدعا آن است که شرکت هواپیمایی زاگرس می‌گوید در پی «هفته‌ها و ماه‌های گذشته» مذاکراتی با شرکت برزیلی امبرائر انجام داده و توافق اولیه برای واردکردن ۲۰ فروند هواپیما با ظرفیت ۱۳۵ سرنشین، به دست آمده است. ناگفته نماند نظر آمریکایی‌ها درباره توسعه روابط ایران و برزیل در عرصه‌های مختلف همچون یک دهه گذشته نقش درخور ‌توجهی دارد. ازهمین‌رو هوشنگ صدیق، مدیرعامل هواپیمایی زاگرس که در منطقه آزاد اروند ثبت شده، گفته است: نهایی‌شدن واردات این هواپیماها به «چراغ سبز آمریکا احتیاج دارد».