پنج دولت، مقصر بحران یک «سد»
عیسی کلانتری دبیر کارگروه احیای دریاچه ارومیه، سد گتوند را جنایتی در حق سرزمین ایران می‌داند که مجریان آن باید محاکمه شوند. اینجا چند پرسش مطرح است؛ نخست اینکه مقصر و مجریان قابل محاکمه این جنایت زیست‌محیطی چه کسانی هستند؟ این بحران در چه شرایطی قرار دارد؟ برای خروج از آن، چه تلاش‌هایی در حال انجام است و بالاخره اینکه راهکار خروج از این بحران چیست؟
به گزارش صدای ایران، «تابناک» نوشته است: بازگشت ماجرای سد گتوند و مسائل حاشیه‌ای آن به صدر توجه رسانه‌ها و افکار عمومی، سبب شد تا «تابناک» برای جست‌و‌جوی پشت پرده‌های این سد، به سراغ مؤسسه آب دانشگاه تهران برود؛ مؤسسه‌ای که از دی‌ماه سال 93 مسئولیت مطالعه بر روی سد گتوند و آسیب‌شناسی آن را به عهده گرفت.
دکتر محمدعلی بنی‌هاشمی - عضو هیأت علمی دانشگاه تهران، متخصص مهندسی آب و رئیس مؤسسه آب دانشگاه تهران که مجری طرح مطالعاتی آسیب‌شناسی سد گتوند نیز بوده - در این رابطه به «تابناک» گفت: «سد گتوند آخرین سد بلندی است که قبل از ورود آب به دشت خوزستان بر روی رود کارون احداث شده است. اهداف این سد عبارتند از تولید برق، کنترل سیلاب و تنظیم آب کشاورزی. علی رغم اینکه سد به اهدف اقتصادی خود دست یافت، به دلیل انتخاب نامناسب محور سد و وجود سازند نمکی گچساران در 5 کیلومتری بالادست محور سد، با پدیده انحلال نمک‌ها و شور شدن مخزن سد و به تبع آن افزایش شوری آب رها شده به داخل رودخانه کارون در مقطع گتوند روبه رو هستیم».
دلیل ارجاع پروژه به مؤسسه آب اختلاف میان چهار سازمان دولتی بود
بنی‌هاشمی در رابطه با چگونگی انتخاب این مؤسسه برای مطالعه این بحران ادامه داد: «از سال‌های گذشته تا کنون بین وزارت نیرو، سازمان حفاظت از محیط زیست، سازمان مدیریت و برنامه ریزی و وزارت جهاد کشاورزی در رابطه با سد گتوند و تبعات زیست محیطی آن اختلاف نظر وجود دارد. این اختلاف نظر دلیلی شد تا هیأت دولت تصمیم بگیرد تا موضوع را به یک نهاد علمی بی‌طرف برای داوری ارائه کند و نهایتاً مؤسسه آب دانشگاه تهران انتخاب شد. دولت همچنین تصمیم گرفت تا دانشگاه شهید چمران و برخی نهادهای تخصصی دیگر همکار دانشگاه تهران در انجام مطالعات باشند».
عضو هیأت علمی دانشکده عمران دانشگاه تهران در رابطه به تخصص‌هایی که در این پروژه درگیر بودند، گفت: «تخصص‌هایی نظیر زمین‌شناسی و معدن، هیدورلوژی، مدلسازی کیفی، ژئوتکنیک، متخصص بتن، کشاورزی، محیط زیست، اکولوژی، علوم اجتماعی، اقتصاد، مدیریت و تصمیم گیری‌های چند معیاره از جمله تخصص‌هایی بود که در این طرح مطالعاتی مورد استفاده قرار گرفت».
کارون توسط آلاینده‌های متعددی در حال آلوده‌شدن است / سد گتوند 25 درصد کارون را شور‌تر کرد
یکی از سؤالاتی که از رئیس مؤسسه آب دانشگاه تهران و مجری طرح پرسیده شد و انتظار آن بود تا پاسخ عملیاتی تری دریافت شود این بود که در حال حاضر دقیقاً مشکل سد گتوند چیست؟
بنی‌هاشمی در پاسخ گفت: «مشکل سد گتوند وجود سازند گچساران عنبل در مجاورت مخزن سد، انحلال نمک و ورود آن به مخزن سد است. شور‌تر شدن مخزن سد اثرات منفی در داخل مخزن و رودخانه پایین دست دارد.
البته در حال حاضر بخشی از افکار عمومی جامعه روی شوری آب کارون ناشی از احداث سد گتوند تمرکز کرده‌اند، ولی واقعیت این است که سایر آلاینده‌ها نیز در کاهش کیفیت آب کارون مؤثر است. ماهیت کاری که مسئولین از ما خواستند تا انجام دهیم این نبود که راهکارهای رفع شوری کل کارون را بررسی کنیم، آن‌ها فقط از ما خواستند راهکارهای رفع شوری آب مخزن سد گتوند را بررسی کنیم. طبیعتا اجرای راهکار برای رفع شوری یکی از منابع آلاینده بدون توجه به اثرات منفی سایر آلاینده‌های مهم بر کیفیت کارون، کم‌اثر است. مشکل الان این است که کارون توسط عوامل مختلف آلوده می‌شود و همه تقصیر را گردن یکدیگر می‌اندازند».
مسئول پروژه مطالعاتی سد گتوند ادامه داد: «در سال 81 که اصلاً سد گتوند وجود خارجی نداشت، سازمان محیط زیست خوزستان، طرح مطالعاتی انجام داد و سهم عوامل مختلف در آلودگی کردن رود کارون را به شرح زیر معرفی کرد: 1- کشاورزی و نیشکر (50 درصد) 2- پسآب‌های صنعتی (25 درصد) 3- فاضلاب‌های خانگی شهری و روستایی (25 درصد). هرچند هم‌اکنون هیچ نهادی کل رود کارون را مورد مطالعه مجدد قرار نداده است، مطالعات ما تنها در مقطع سد گتوند، آنجا که آب از سد خارج می‌شود، نشان از آن دارد که سد گتوند 25 درصد آب کارون را شورترکرده است. ما از مقاطع بالا‌تر و پایین‌تر اطلاعی نداریم، ولی معرفی سد گتوند به عنوان مقصر کل آلودگی کارون بی‌انصافی است و واقعیت ندارد».
بازسازی کارون حدود 20 هزار میلیارد تومان بودجه نیاز دارد
این استاد دانشگاه در پاسخ به اینکه آیا مردم خوزستان می‌توانند به آینده رود کارون و سد گتوند امیدوار باشند، گفت: «اگر مسائل درست مدیریت و بودجه و توان اجرایی لازم تخصیص داده شود، حتما مشکل آلودگی کارون قابل حل است و نگرانی مردم در خصوص کارون رفع خواهد شد. تا آنجا که من شنیدم خود دولت پیش‌بینی کرده که بازسازی کارون حدود 20 هزار میلیارد تومان بودجه نیاز دارد. ما در فرجام طرح خود پیشنهاد دادیم که مطالعات جامع کاهش آلودگی کارون در دستور کار دولت قرار بگیرد. شورای عالی آب نیز در جلسه 21 خود در شهریور 1394 این موضوع را تصویب کرد و در حد اطلاع بنده هم در برنامه ششم توسعه و هم در بودجه سال 1395 این مطلب گنجانده شده است».
این استاد دانشگاه اضافه کرد: «انتظارات برخی مردم از ما و وظیفه محول شده به ما با یکدیگر متفاوت هستند. خیلی‌ها انتظار داشتند که ما برای حل کل مشکل کارون راهکار ارائه کنیم، در حالی که وظیفه ما ارائه راهکار برای رفع شوری ناشی از سد گتوند آن هم در حد مطالعات مرحله شناخت بود و نهایی شدن راهکار‌ها نیازمند مطالعات تکمیلی است. وظیفه ما تعیین مقصر احتمالی هم نیست و آن وظیفه نهادهای قانونی است».
ما در گزارش خود احداث سد گتوند را اشتباه بزرگ ملی خواندیم
مدیر پروژه مطالعاتی سد گتوند در رابطه با این پرسش که شما کلیت سد را تأیید می‌کنید یا خیر، گفت: «پاسخ به این سؤال، نیازمند مقایسه نظام‌مند نکات مثبت و منفی سد است. چنین مطالعه‌ای نه توسط ما و نه توسط مشاور سد انجام نشده است. لذا من نمی‌توانم در مورد موضوعی که مطالعه نداشته‌ایم نظر بدهم. خوب است عرض کنم که معمولا سد نمی‌سازند که آب را شور کنند و بعد بیایند مشکلات ناشی از شوری را با مزایای قابل ملاحظه نظیر تولید برق و کنترل سیل و تنظیم آب کشاوری مقایسه کنند. وقوع چنین وضعیتی آن هم در مقیاس رودخانه کارون، خاص سد گتوند و در حد اطلاع ما در دنیا بی‌نظیر است، لذا ما در گزارش خود وقوع چنین مسأله‌ای را اشتباه بزرگ ملی خواندیم».
رئیس مؤسسه آب دانشگاه تهران اضافه کرد: «بنده به عنوان یک مهندس عمران باید اعتراف کنم که غالب ما مهندس‌ها در فعالیت‌های مهندسی و عمرانی کشور نظیر اجرای سد‌ها مسائل زیست‌محیطی را رعایت نمی‌کنیم. دلیل آن هم این است که در سیستم آموزشی دانشگاهی به این موضوع توجه نشده است».
عضو هیأت علمی دانشگاه تهران در بخش دیگری از سخنان خود ادامه داد: «شمسایی مدیرعامل وقت سازمان آب و برق استان خوزستان در سال 83 از جدی‌ترین مخالفان اجرای این سد بود، ولی دولت که عوض شد او مجری پروژه شد، نظرش تغییر کرد و اجرای سد را در پیش گرفت. به عبارتی همان کسی که هشدار داده بود، سد گتوند در معرض خطر سازند نمکی گچساران و شور شدن است، بعد از اینکه مجری شد پروژه را اجرا کرد».
پنج دولت در بحران سد گتوند مقصر و سهیم هستند
این کار‌شناس مسائل آب ضمن تأکید بر این موضوع که ماجرای سد گتوند نباید سیاسی شود، اضافه کرد: «احداث پروژه سد گتوند از فروردین 76 که به دستور «هاشمی رفسنجانی» رئیس جمهو وقت آغاز شد تا سال 90 که این طرح توسط «محمود احمدی‌نژاد» افتتاح شد، به عبارتی پنج دولت در اجرای آن سهیم بودند و هر کدام به یک اندازه در این بحران و اشتباه بزرگ ملی سهیم هستند».
بنی‌هاشمی با انتقاد از تأخیر در انجام مطالعات زیست محیطی گفت: «مطالعاتی که با هدف آسیب‌شناسی زیست محیطی در سال 83 آغاز شد و به این نتیجه رسید که این سد در معرض خطر شور شدن است، باید در سال 75 و قبل از اجرای پروژه انجام می‌شد. به اعتقاد من اگر مطالعات سال 83 در سال 75 انجام می‌شد، چه بسا اجرای این سد تصویب نمی‌شد».
گفتنی است، در هنگام آغاز عملیات آبگیری و افتتاح سد با وجود بسیاری از هشدارهای زیست محیطی که خطر شور شدن آب را اعلام کردند، مسئولین وقت بدون توجه به نگرانی‌های دوستداران طبیعت با قول صد درصد مبنی بر شور نشدن آب سد عملیات آبگیری را آغاز کردند که در فاصله کمی از زمان آبگیری انحلال سازند نمکی گچساران در سد باعث شوری آب سد شد.
نظر شما