سارا معصومی| سال کاری محمدجواد ظریف، وزیر خارجه کشورمان با سفر به منطقه آغاز شد. نخستین سفر وی در نخستین روز فروردین ماه 98 به ترکیه و به منظور شرکت در نشست فوق‌العاده سازمان همکاری اسلامی بود.
به گزارش صدای ایران از اعتماد، قرعه دومین سفر هم به نام سوریه افتاد؛ سفری که به دعوت رسمی بشار اسد، رییس‌جمهور سوریه صورت می‌گیرد. براساس برنامه‌ریزی‌های انجام شده ظریف پس از سفری 24 ساعته به دمشق پیش از بازگشت به تهران توقفی کوتاه در ترکیه برای تجدید دیدار با مقام‌های سیاسی این کشور خواهد داشت.
ارتباط غیرمستقیم سفر بشار و استعفای ظریف
سفر محمدجواد ظریف به سوریه در حالی که در چارچوب سفرهای دوره‌ای و رایزنی‌های دیپلماتیک معمول میان تهران و دمشق صورت می‌گیرد اما به دلیل اتفاقاتی که در شامگاه 7 اسفند 1397 در جریان سفر بشار اسد به تهران رخ داد بی‌حاشیه نیز نیست. بشار اسد رییس‌جمهور سوریه برای نخستین‌بار از زمان آغاز بحران سیاسی و امنیتی در این کشور که قریب به 7 سال پیش بود در سفری از پیش‌اعلام نشده به تهران آمد و البته خبر انجام این سفر هم زمانی از سوی تهران و دمشق رسانه‌ای شد که رییس‌جمهور سوریه به کشورش بازگشته‌بود. براساس گزارش‌های موجود، بشار اسد پس از چندماه رایزنی میان تهران و دمشق بر سر جزییات انجام این سفر، صبح روز 7 اسفند 1397 به تهران سفر و در فاصله چندساعت با رهبری و رییس‌جمهور دیدار می‌کند. این سفر با توجه به شرایط زمانی و بستر سیاسی انجام شده از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار بود. عکس‌های مربوط به دیدار رهبری با بشار اسد نخستین تصاویری بود که ساعت 20 و 30 دقیقه دوشنبه 7 اسفند در شبکه‌های مجازی و البته رسانه‌های خبری منتشر شد. به دنبال انتشار این تصاویر و خبر مربوط به سفر، غیبت محمدجواد ظریف در تصاویر مربوط به دیدار حسن روحانی، رییس‌جمهور با همتای سوری مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفت. عقربه‌های ساعت هنوز به پایان روز 7اسفندماه نرسیده بود که محمدجواد ظریف با انتشار پستی در اینستاگرام استعفای خود را اعلام کرد. به گفته محمدجواد ظریف دلیل استعفای وی عدم اطلاع وزارت خارجه از سفر بشاراسد به تهران و عدم اطلاع‌رسانی از سوی دفتر رییس‌جمهور به وی برای حضور در دیدار روحانی و بشار اسد بوده است. در نهایت ماجرای استعفای وزیرخارجه کمتر از 24 ساعت بعد با ارایه توضیحاتی از سوی دفتر رییس‌جمهور و تاکید بر جایگاه وزارت خارجه در مسائل دیپلماتیک به پایان رسید. نخستین روز بازگشت ظریف به وزارت‌خارجه نیز با تماس تلفنی از دمشق و دعوت رسمی رییس‌جمهور سوریه از او برای سفر به این کشور آغاز شد. با این پیشینه می‌توان گفت که سفر امروز ظریف به سوریه به نوعی تاکید بر جایگاه وزارت خارجه در رابطه دوجانبه تهران و دمشق به حساب می‌آید.
بهار روابط تهران- دمشق
رفت و آمدهای سیاسی و البته نظامی میان تهران و دمشق در چندسال اخیر به امری عادی تبدیل شده است. به طور متوسط هر ماه یا یکی از مقام‌های سیاسی و نظامی ایران مهمان سوری‌ها می‌شوند یا تهران میزبان وزیر خارجه یا مقام دیگری از دولت بشار اسد است. محمدجواد ظریف شهریور‌ماه 1397 به دمشق رفت و پیش از وی هم وزیر دفاع دولت حسن روحانی سفری به سوریه داشت. ولید معلم نیز در بهمن ماه 1397 با سفر به تهران با همتای ایرانی خود در وزارت خارجه دیدار کرده‌بود. رابطه تهران و دمشق به فراخور همکاری‌های سیاسی، امنیتی و نظامی که میان دو طرف در سال‌های اخیر شکل گرفته همچنان روند صعودی خود را طی می‌کند. در حالی که بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای بسیاری در 7 سال گذشته خود را برای نقشآفرینی در ماجرای سیاسی این کشور به سوریه رساندند از میان آن بازیگران، ایران، روسیه و ترکیه سه بازمانده‌ای هستند که با وجود تضارب منافع و اختلاف در دیدگاه‌ها همچنان حرفی برای گفتن در عرصه سیاسی و گامی برای برداشتن در جبهه نظامی تحولات این کشور دارند.سفر محمدجواد ظریف به سوریه در حالی انجام می‌شود که مجموعه‌ای از تحولات منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای اهمیت این رایزنی‌های سیاسی را در مقطع زمانی جاری بیشتر از قبل کرده است. امروز می‌توان از مولفه‌هایی نام برد که هرکدام به تنهایی می‌تواند از نقش یکی از بازیگران در سوریه کاسته و بر اهمیت حضور دیگری بیفزاید. مولفه‌هایی مانند: برنامه‌ریزی اعلامی امریکا برای خارج کردن سربازان امریکایی از سوریه، فرجام سیاسی و نظامی نیروهای محلی مورد حمایت امریکایی‌ها در سوریه مانند کردها، تلاش نظامی ترکیه برای دفع خطر کردها و دور نگه داشتن آنها از مرز مشترک، پررنگ شدن نقش روسیه در سوریه به دنبال بی‌میلی امریکا برای تداوم نقشآفرینی پررنگ، وضعیت هسته‌های باقی‌مانده داعش در سوریه، جدال هرچند غیرمستقیم ایران و حزب‌الله لبنان با اسراییل در سوریه، تاثیر تصمیم یکجانبه امریکا برای به رسمیت شناختن بلندی‌های جولان به عنوان بخشی از خاک سرزمین‌های اشغالی (اسراییل)، آغاز روند بازسازی سوریه و تاثیرپذیری حضور مستشارهای نظامی ایران در سوریه از تصمیم دونالد ترامپ برای قراردادن نام سپاه پاسداران در لیست گروه‌های تروریستی خارجی امریکا.
ظریف در حالی دمشق را به عنوان نخستین سفر رسمی دوجانبه (سفر به ترکیه به منظور شرکت در نشست فوق‌العاده سازمان همکاری اسلامی بود) در سال جدید انتخاب کرد که به نظر می‌رسد دولت حسن روحانی در دو سال آخر حضور در قدرت قرار است سیاست تعیین شده توسعه همه‌جانبه روابط با کشورهای منطقه را با جدیت بیشتری دنبال کند. سوریه در این معادله، بازیگر مهمی در شطرنج سیاست‌های منطقه‌ای ایران است. تهران در بیش از 7 سال گذشته از عمر بحران در سوریه به دفاع تمام قد سیاسی و نظامی از دولت مرکزی به ریاست بشار اسد پرداخته و همین سیاست سوریه را به برگ برنده ایران در معادله‌های منطقه‌ای تبدیل کرده است. هرچند که در ابتدای بحران حضور ایران در سوریه مورد پذیرش برخی از کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای قرار نگرفت و دولت‌های مخالف بشار اسد برای انکار این حضور دست به هر ترفندی زدند و ما شاهد سرمایه‌گذاری وسیع برخی کشورهای عربی برای کاستن از نقش ایران در سوریه بودیم اما امروز سه کشور در معادله‌های سوریه حرف نخست را می‌زنند که از قضا هر سه کشور هم غیرعربی هستند: ایران، روسیه و ترکیه.
نقش حیاتی ایران در تامین امنیت اروپا
در دو سال آتی فرجام برجام و بهره‌برداری از جایگاه مهم ایران در پرونده‌هایی چون عراق و سوریه از مهم‌ترین دستورکارهای وزارت خارجه ظریف خواهد بود. این روزها هرچند که فعالیت‌های منطقه‌ای ایران در سوریه و عراق یکی از نقطه‌های اختلاف و افتراق میان تهران و اروپا است اما از مجموع شرایط می‌توان این‌گونه برآورد کرد که اروپا برای پایان دادن به بحران انسانی در سوریه که سرریز آن منجر به افزایش آمار مهاجرت به این قاره می‌شود بر روی تعامل با تهران حساب ویژه‌ای باز کرده است. نمونه این مساله را هم می‌توان در رایزنی‌های تهران و 4 کشور اروپایی در پرونده یمن و همچنین حضور ایران در کنار سایر کشورها در رایزنی‌ها پیرامون سوریه دید. محمدجواد ظریف نیز همواره ارتباط میان تامین امنیت اروپا با فعالیت‌های منطقه‌ای ایران را به همتاهای اروپایی و افکار عمومی گوشزد کرده است. وزیر خارجه هفته گذشته در واکنش به اقدام امریکا در قراردادن نام سپاه پاسداران ایران در لیست گروه‌های تروریستی خارجی، در توییتر خود فیلمی نه چندان قدیمی از اظهارات ترامپ منتشر کرد که در آن به مبارزه ایران با داعش در سوریه اشاره کرده بود. ظریف ذیل این فیلم نوشت: «آن زمان که دونالد ترامپ اصرار داشت که «ایران در حال نابود کردن داعش است»، تصور می‌کرد که چه کسی (از ایران) در حال جان‌فشانی و مبارزه است؟ اگر سپاه پاسداران جمهوری اسلامی در کنار مردم شجاع عراق و سوریه نمی‌جنگید، داعش پایتخت دو کشور عربی را تسخیر می‌کرد و ارتشی تروریستی را روانه اروپا می‌کرد.»در ده روز اخیر بحث قرارگرفتن سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در لیست گروه‌های تروریستی امریکا نگاه بسیاری از کارشناسان را به سمت فعالیت‌های ایران در سوریه و عراق برگردانده است. هرچند که بحث تحریم سپاه به طور کلی و قرار گرفتن سپاه قدس به عنوان شاخه برون‌مرزی آن در لیست تحریمی امریکا جدید نیست اما بسیاری از کارشناسان نگران تقابل نظامی میان نیروهای ایران در منطقه با سربازان امریکایی در کشورهایی چون عراق و سوریه هستند. امانوئل ماکرون، رییس‌جمهور فرانسه یکی از نخستین چهره‌هایی بود که پس از اعلام تصمیم دونالد ترامپ درباره سپاه با همتای ایرانی خود تماس گرفته و از هر دو طرف خواست که از اقدامی که منجر به بی‌ثباتی در منطقه شود، پرهیز کنند. دونالد ترامپ در حالی به درخواست بنیامین نتانیاهو و در قالب هدیه‌ای انتخاباتی به وی نام سپاه را در لیست گروه‌های تروریستی خارجی قرارداد که دولت سوریه همواره به نقش چشمگیر ایران در مبارزه با تروریسم داعش در این کشور اذعان کرده است.
سوریه و تداوم همکاری‌های سه‌جانبه
وضعیت سوریه اندک اندک از حالت نیازهای نظامی و امنیتی خارج شده و کشور به دوره بازسازی همزمان سیاسی و اقتصادی وارد می‌شود. در حوزه سیاسی تلاش‌های سه‌جانبه ایران، روسیه و ترکیه در قالب ابتکار آستانه برای ورود سوریه به فاز گفت‌وگوهای نتیجه‌بخش سیاسی میان نمایندگان دولت و جریان‌های معارضه ادامه دارد. هرچند که در پرونده قانون اساسی و تبیین ساختار سیاسی سوریه در دوره انتقالی هنوز جزییات چندانی مشخص یا منتشر نشده اما می‌توان گفت که بحث‌ها در فضای آرام‌تری ولو با سرعت اندک پیش می‌رود. در مباحث نظامی همزمان با پیشروی ارتش و بازپس‌گیری زمین‌های بیشتر، داعش نیز شکست استراتژیک خود را پذیرفته و می‌توان گفت که طرح کشورهای عضو ابتکار آستانه برای توسعه محدوده مناطق کاهش تنش به ثمر نشسته و شاهد آرامش نسبی نظامی در بخش‌های قابل توجهی از خاک سوریه هستیم. بر همین اساس ولادیمیر پوتین، رییس‌جمهور روسیه در دیداری که هفته گذشته با رجب طیب اردوغان رییس‌جمهور ترکیه داشت ضمن تاکید بر تداوم مشارکت سه‌جانبه گفت: روسیه و ترکیه همکاری موثر در قالب مذاکرات سه‌جانبه آستانه در مورد سوریه را با مشارکت ایران ادامه می‌دهند. حالا، زمانی که نیروهای اصلی تروریست‌ها شکست خورده‌اند، مهم است تا بر ثبات کامل وضعیت در منطقه و روند حل و فصل سیاسی مطابق با قطعنامه 2254 شورای امنیت سازمان ملل متحد، متمرکز شویم».
تنوع بخشی به ابتکار سه‌جانبه آستانه
همزمان می‌توان گفت که همکاری‌های سه کشور در سوریه اندک اندک جنبه‌های دیگری غیر از سیاسی و نظامی هم به خود می‌گیرد و در حالی که تاکنون عمدتا نهادهای نظامی و سیاسی سه کشور با هم در تماس بودند اخیرا پای بازیگران جدیدتری هم برای همکاری سه‌جانبه در امور سوریه به میدان باز شده است. در همین راستا چهارشنبه 21 فروردین، اولین نشست سه‌جانبه کمیته‌های امور بین‌الملل دومای روسیه، مجلس ترکیه و کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی برگزار شد. در این نشست سه‌جانبه ایران، روسیه و ترکیه بر سر تشکیل کنفرانسی جهانی با محوریت بازگشت آوارگان سوری به وطن‌شان به توافق رسیدند. در همین راستا، لئونید اسلوتسکی، رییس کمیته امور بین‌الملل مجلس دومای روسیه گفت که این نشست نشانگر وحدت هر سه طرف بر سر رسیدگی به مشکلات اساسی سوریه است.
بلندی‌های جولان و موضع ایران
سفر ظریف نخستین رایزنی حضوری سیاسی میان ایران و سوریه پس از به رسمیت شناخته‌شدن بلندی‌های جولان به عنوان بخشی از خاک سرزمین‌های اشغالی (اسراییل) توسط رییس‌جمهور امریکا نیز است. پیش از این روسای مجالس ایران، ترکیه و روسیه در حاشیه نشست بین‌المجالس سه کشور در مسکو تاکید کردند که بلندی‌های جولان را بخشی از سوریه می‌دانند و بر حفظ تمامیت ارضی این کشور تاکید دارند. با وجود این به نظر می‌رسد که یکی از اصلی‌ترین سوژه‌های مورد بحث میان ظریف و مقام‌های سوری در دیدارهای امروز در دمشق نیز همین مساله باشد. وزیر خارجه ایران پس از این اقدام ترامپ در سخنرانی در جلسه فوق‌العاده سازمان همکاری‌های اسلامی در ترکیه به این دست‌درازی کاخ سفید واکنش نشان داد: «بی‌اعتنایی مستمر دولت ترامپ در خصوص حقوق مسلمانان و اعراب به سطحی از انزجار رسیده که ضمن ترویج اسلام‌هراسی و افتراق بین امت اسلامی، آنچه به آنها تعلق ندارد را به آنها (رژیم اسراییل) می‌دهد، ابتدا قدس شریف اکنون نیز جولان اشغالی را به موجودیت متجاوز اسراییل که در صف مقدم نقض حقوق بین‌المللی قرار دارد، می‌دهد.»
رایزنی‌های پشت پرده درباره اسراییل
در سه سال اخیر با تثبیت جایگاه ایران در سوریه و قطعی شدن قطع ید بازیگرانی چون عربستان و امارات از معادله‌های سیاسی در این کشور، بر میزان حساسیت تل‌آویو از حضور ایران در سوریه افزوده شده است. برهمین اساس ما شاهد افزایش حملات جنگنده‌های این رژیم به مناطقی در سوریه به اسم مبارزه با حضور و نفوذ ایران بوده‌ایم. در چند روز اخیر قالب پیش‌بینی‌ها حاکی از این است که با توجه به برنده شدن بنیامین نتانیاهو در انتخابات سراسری اخیر در سرزمین‌های اشغالی و همچنین حاتم بخشی‌های دونالد ترامپ از خاک سوریه (بلندی‌های جولان) بی‌بی نیز در حمله نظامی به سوریه و آنچه پایگاههای ایران می‌خواند جسورتر از قبل اقدام کند. در تحولی هم راستا با این تحلیل، بامداد شنبه 24 فروردین بود که حملاتی به خاک سوریه از سوی رژیم اسراییل صورت گرفت. مرکز نظارت بر حقوق بشر سوریه که مقر آن در بریتانیا است ادعا می‌کند در جریان این حمله برخی نیروهای ایرانی حاضر در محل جان خود را از دست داده‌اند (به شهادت رسیده‌اند). خبرگزاری سانا وابسته به دولت سوریه اصل این حمله به یک پایگاه نظامی در شهر صیاف در استان حما و در شمال شهر دمشق را تایید کرده اما درباره تلفات انسانی و ملیت قربانیان اظهارنظری نکرده است. این حمله یک روز پس از اعلام نتیجه قطعی انتخابات رژیم صهیونیستی که در آن گفته شد، نتانیاهو پیروز انتخابات شده و پنج روز پس از تروریستی خواندن سپاه ایران توسط امریکا صورت گرفت. اسراییل صدها حمله هوایی در سوریه انجام داده که بنا به ادعای مقام‌های این رژیم، همواره نیروهای ایرانی و حزب‌الله لبنان را هدف قرار داده است.جنگنده‌های رژیم اسراییل آخرین بار هفتم فروردین‌ماه ۹۸ به برخی مواضع ارتش سوریه در اطراف شهر حلب حمله کردند. در چنین شرایطی به نظر می‌رسد که بحث حضور نیروهای ایرانی در سوریه و حملات اسراییل به این بهانه یکی از محورهای رایزنی ظریف در دمشق باشد. البته در این فقره نباید نقش روسیه و تلاش مسکو برای عدم درگیری میان ایران و اسراییل در سوریه را نادیده گرفت. روسیه عملا تلاش می‌کند توازن میان دو طرف را در اسراییل برقرار کند تا مانع از تنش نظامی این دو در خاک سوریه شود.
همکاری‌های اقتصادی در سایه تحریم امریکا
همزمان همکاری‌های اقتصادی ایران و سوریه در شرایط تحمیل تحریم‌های یکجانبه امریکا بر تهران که جریمه‌های فرامرزی دارد نیز می‌تواند یکی از سوژه‌های مذاکرات ظریف و معلم در پشت درهای بسته باشد. اخیرا رسانه روسی اسپوتنیک به نقل از «بلومبرگ»، ادعا کرده بود که تحریم‌های امریکا علیه ایران به برخی متحدان نزدیک تهران از جمله دمشق صدماتی وارد کرده است. براساس این گزارش، خزانه‌داری امریکا در نوامبر یک شبکه بین‌المللی را تحریم کرد که ایران از طریق آن با همکاری شرکت‌های روسی میلیون‌ها بشکه نفت برای سوریه فراهم می‌کرد. در همین راستا، مصطفی حموریه، سرپرست شرکت توزیع سوخت سوریه گفت: «سوریه روزانه 100 هزار بشکه نفت مصرف و حدود 24 هزار بشکه تولید می‌کند.» سوریه قبلا به 2 تا 3 میلیون بشکه نفتی که ماهانه از ایران وارد می‌کرد، وابسته بود ولی از اکتبر به خاطر تحریم‌های امریکا هیچ نفتی از ایران وارد نشده است. کارشناسان اعتقاد دارند که این مساله بر جنگ اقتصادی سختی که در سوریه در جریان است تاثیر می‌گذارد.
