یادداشت دکتر سیدجلال دهقانی فیروزآبادی؛
سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، دراثرِ عدمِ حاکمیت گفتمان چندجانبه گرایی و نهادینه نشدن ساختاری آن که به باور، ذهنیت، اندیشه و رفتارِ کارگزاران آن شکل دهد، اصالتا چندجانبه گرا نبوده و رفتار نمی کند.
دکتر سیدجلال دهقانی فیروزآبادی*- چندجانبه گرایی بیش از آنکه یک رفتار و رویه در سیاست خارجی باشد یک نظام باور در سطح کارگزاری و یک نظام معنایی و گفتمانِ سیاست خارجی در سطح ساختاری است. از این رو، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در صورتی چندجانبه رفتار می کند که گفتمان چندجانبه گرایی برآن حاکم و غالب باشد. به گونه ای که چندجانبه گرایی به صورت یک ساختار درآن نهادینه شده باشد و به نظامِ باور و ذهنیتِ سیاستگذاران، تصمیم گیرندگان و کارگزاران سیاست خارجی، به عنوان قائلان، حاملان و عاملان این گفتمان شکل دهد. درغیر این صورت، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران چندجانبه گرا نبوده و رفتار نخواهد کرد.
مفروض این نوشتار آن است که سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، دراثرِ عدمِ حاکمیت گفتمان چندجانبه گرایی و نهادینه نشدن ساختاری آن که به باور، ذهنیت، اندیشه و رفتارِ کارگزاران آن شکل دهد، اصالتا چندجانبه گرا نبوده و رفتار نمی کند. به طوری که چندجانبه گرایی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران اصالت نداشته و ماهیت عَرَضی، اضطراری و اقتضایی دارد. از این رو، سیاست خارجی ایران، ماهیتا یک جانبه گرایِ اختیاری و چندجانبه گرایِ اجباری است؛ برآیند این دو نیز چندجانبه گریزی است.
«چندجانبه گریزی» در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، عوامل و دلایل متعدد و مختلفی دارد؛ اما در اینجا، استدلال می شود که یکی از این دلایل و عوامل، احساسِ «تنهایی استراتژیک» ایران است. «تنهایی استراتژیک» به معنایِ «تنها بودن» و «منحصر به فرد بودنِ» فرهنگی، زبانی، مذهبی، سیاسی و جغرافیایی، جمهوری اسلامی ایران را برآن می دارد تا در سیاست خارجی خود یک جانبه رفتار کند تا چندجانبه. چون احساس تنهایی کردن، اقدام و رفتار تنها را نیز برمی انگیزد.
احساس تنهایی و اقدام تنها در سیاست خارجی ایران نیز ریشه در فرهنگ سیاسی و راهبردی ایرانیان دارد که در طول تاریخ این ملت و کشور تکوین و تداوم یافته است. این خصلت ها و روحیات فردی و ملیِ تنهایی برانگیز در اثر آنارشی بین المللی(به عنوان علت مُعِدّه و زمینه ساز) تقویت و تشدید می شود که خود عامل مهم چندجانبه گریزی در سیاست خارجی ایران است. برخی ازاین روحیات و خاصه های فرهنگی فردی و جمعی که به احساس تنهایی ایران شکل داده و چندجانبه گریزی در سیاست خارجی آن را باعث می شوند عبارتند از: تفرد (فردگرایی اختیاری و جمع گرایی اجباری)، خودمداری و خود حق پنداری، اقتدار گرایی، خاص گرایی ایرانی، ایران مرکزی/محوری، ایران شهری، سوءظن و بدبینی مفرط، بی اعتمادی شدید، احساس ناامنی، بیگانه هراسی، بیگانه گریزی و بیگانه ستیزی (ناشی از رفتار تحقیرآمیز و تجاوزکارانه تاریخی بیگانگان در ایران).
*استاد روابط بین الملل دانشگاه علامه طباطبایی و دبیر علمی کنفرانس امنیتی تهران
آخرین اخبار
