سال‌هاست که کشورهای منطقه از جمله ایران و عراق درگیر گرد و غبارهایی هستند که نفس را در سینه‌ها حبس کرده است اما باید گفت گرد و غبار علاوه بر خسارت‌های انسانی که به جوامع به‌ویژه شهرهای درگیر با این موضوع در نقطه بحران، وارد می‌کند؛ خسارات مادی دیگری را نیز وارد کرده است که این خسارات در سال های گذشته به خوبی دیده نشده یا درباره آن کمتر اطلاع‌رسانی شده است ولی اخیرا گزارشی در این باره منتشر شده است که نشان می‌دهد این گرد و غبارها چندان بی اثر در آسیب به تاسیسات آب و برق نبوده اند؛ تاسیساتی که آسیب به هر کدام می‌تواند جمعیت زیادی را در نقاط درگیر با این پدیده نوظهور با مشکلات عدیده‌ای مواجه کند.
به گزارش صدای ایران از صبح نو، منشأ اصلی ریزگردها، کویرها و باتلاق‌های در حال خشک شدن عراق است که خاک و شن‌های آن از طریق باد شمال به ایران می‌آید. دلیل اصلی خشک شدن زمین‌های عراق، آبگیری سدهایی چون سد آتاترک در کشور ترکیه است. به عبارتی آب رودخانه‌های دجله و فرات به واسطه سدسازی‌های ترکیه کم شده و دشت بین‌النهرین رطوبت خود را از دست داده و به منبعی برای تولید گردوغبار تبدیل شده‌است. عدم پایبندی ترکیه به معاهدات بین‌المللی و تسلط این کشور بر دجله و فرات نه تنها باعث ایجاد پدیده ریزگرد در خاورمیانه شده، بلکه بهره‌کشی بی‌رویه از منابع طبیعی و مدیریت نامناسب و یکسونگرانه براین منابع باعث شده ایران امروز درگیر معضلاتی چون خشکسالی، سیلاب و گردوغبار باشد و به از دست رفتن ۹۰درصد تالاب‌های کشور بیانجامد.
خسارت انسانی
باد شمال از خرداد تا شهریور می‌وزد و از شمال غربی خاورمیانه شکل می‌گیرد و تا خلیج فارس و رسیدن به سطح آب‌های آزاد پیش می‌رود.
سه کشور ایران، عراق و عربستان به طور مشترک هزینه‌های اراضی منبع غبار را تامین می‌کردند و تمام اراضی در فصل خاصی از سال مالچ‌پاشی می‌شد. جنگ عراق موجب فراموشی این کار و در نتیجه افزایش توفان‌های غبار در خوزستان، غرب ایران و سرانجام تقریبا در همه ایران شد.
حتما تاکنون شنیده‌اید که هوای تهران حاوی ذرات معلق بسیار ریز است. این ذرات یا مانند گردوغبار منشأ طبیعی دارند و با جریان باد وارد هوای شهرمان می‌شوند و یا از احتراق انواع سوخت‌ها در کوره‌ها و مشعل‌ها و به‌ویژه در خودروها و از همه مهم‌تر از خودروهای دیزلی و خودروهای بنزینی کاربراتوری تولید می‌شوند. تفاوت عمده اثر ذرات بر سلامتی انسان در منشأ و اندازه آن است. ذراتی که از احتراق تولید می‌شوند به مراتب سمی‌تر و خطرناک‌تر از ذرات طبیعی‌اند. علاوه بر آن ذرات ناشی از احتراق بسیار ریزتر از ذرات طبیعی‌اند و به همین دلیل می‌توانند تا اعماق دستگاه تنفسی انسان نفوذ کنند و حتی وارد جریان خون شوند. از این رو قرار گرفتن در معرض دود موتور دیزل و دود خودروهای کاربراتوری بسیار خطرناک است و این خطر در صورتی که زمان مواجهه با این ذرات بیشتر باشد، افزایش می‌یابد.
تأسیسات زیر خاک می‌رود
اما یکی از آسیب‌های جدی که گردوغبار به کشور وارد می‌کند آسیب به تأسیسات زیرساختی است، تأسیسات آب و برقی که زندگی تک تک شهروندان در اقصی‌نقاط کشور به آن بستگی دارد. اخیراً مطالعاتی در این باره صورت گرفته که نشان می‌دهد باوجود تصور عمومی که گردوغبار تنها بر سلامت انسان‌ها اثر می‌گذارد نشان می‌دهد که آسیب‌های وارد شده به تجهیزات که از این پدیده ناشی می‌شود به میلیاردها تومان می‌رسد. متخصصان مدیریت اجتماعی پژوهشگاه نیرو، آثار اجتماعی ریزگردها و اختلال در خدمات‌رسانی آب و برق را مورد بررسی قرار دادند.
خانم اشرف السادات پسندیده، عضو هیأت‌علمی گروه مدیریت علوم اجتماعی پژوهشگاه نیرو با بیان اینکه قرار است نتایج این پژوهش در یک نشست تخصصی ارائه شود و با اشاره به اینکه این بررسی به عنوان یک تحقیق موردی شناخته می شود، به «صبح نو» می‌گوید: «این تحقیق نخستین بررسی از این نوع است که سعی کرده ابعاد گسترده‌ای از علل، آثار و پیامدهای پدیده ریزگردها را مورد بررسی قرار دهد.»
او ادامه می‌دهد: «بهمن‌ماه۱۳۹۵، استان خوزستان با یکی از بی‌سابقه‌ترین بحران‌های خود در چند دهه اخیر مواجه شد که بخشی از نارضایتی‌های ناشی از وقوع این بحران به همراه نارضایتی‌های انباشته شده از سایر موضوعات این استان در سال‌های گذشته خود را در روز‌های بعد نشان داد.»
پسندیده افزود: «در این روز با از مدار خارج شدن تعداد زیادی از پست‌های فشار قوی و نیروگاه‌های مهم استان، برق بیش از ۹۰درصد مشترکان استان قطع و به دلیل وابستگی عملکردی، تجهیزات تأمین آب شرب استان نیز از مدار خارج و آب بخش قابل توجهی از مشترکان استان نیز قطع شد.»
گره زیرساخت حیاتی با برق
عضو هیأت علمی گروه مدیریت علوم اجتماعی پژوهشگاه نیرو توضیح می‌دهد: «به دلیل آنکه بیشتر زیرساخت های حیاتی با برق گره خورده است، همزمان با قطع برق شاهد اختلال گسترده در خدمات رسانی و تامین آب، اینترنت و ارتباط دستگاه های تلفن بودیم.» او می‌گوید: «باوجود آنکه در خوزستان شاهد مدیریت بحران فوق‌العاده ای از سوی وزارت نیرو و به‌ویژه صنعت برق بودیم، اما این موضوع در ذهن مردم
به روشنی چیزی که مدیران تصور می‌کردند، نبود.»پسندیده با بیان این که احساسات مختلفی مانند تبعیض و احساس کم‌توجهی باعث تشدید این شرایط و نارضایتی شد، تاکید می‌کند: «بررسی‌های صورت گرفته بیانگر خسارت حدود دو هزار میلیارد تومانی ریزگردها بر اقتصاد است.»
عضو هیات علمی گروه مدیریت علوم اجتماعی پژوهشگاه نیرو با اشاره به این که سابقه مطالعه در خصوص ریزگردها به اوایل دهه80 بر می‌گردد، ابراز تعجب کرده و می‌افزاید: «اینکه چرا توجه کافی نسبت به این مطالعات صورت نگرفته است، جای بحث دارد.»
انباشت ذرات گرد و خاک حاوی ترکیبات و املاح خاص بر روی مقره‌ها یکی از شروط لازم برای وقوع حادثه نهایی بوده است. وقوع پدیده ریزگردها در چند دهه گذشته و تشدید این پدیده در سال‌های اخیر در کنار مه شدید و رطوبت بالا، شرط لازم دیگر برای وقوع حادثه نهایی بوده است. با رسیدن میزان رطوبت در خوزستان به نزدیک صد درصد، خاک
انباشت‌شده بر روی مقره‌ها به‌واسطه تجمیع ذرات گرد و غبار، به گل تبدیل شده و نهایتا موجبات کاهش ضریب عایقی مقره‌ها، اتصال کوتاه و قطعی برق را فراهم می‌کند.
ذراتی حاوی اثرات شیمیایی
دکتر سید فخرالدین افضلی، عضو هیات‌علمی بخش مهندسی منابع طبیعی و محیط‌زیست دانشگاه شیراز هم درباره اثرات پدیده گردوغبار به «صبح نو» می‌گوید: «ریزگردها به طور غالب از ذرات بسیار ریز خاک و کمی شن ریز تشکیل شده‌اند. ریزگرد یکی از پیامدهای فرسایش خاک یعنی فرسایش بادی محسوب می‌شود و یکی از دلایل عمده ایجاد و تشدید آن بی‌توجهی انسان به توسعه پایدار است. این ذرات به دلیل وزن بسیار کم توانایی آن را دارند تا در صورت مهیا بودن سایر شرایط، کیلومترها در هوا معلق مانده و بتوانند مسافت زیادی را بپیمایند.»
او اضافه می‌کند: «این ذرات از نظر شیمیایی نیز از فعال‌ترین بخش‌های شیمیایی خاک محسوب می‌شوند که به همین دلیل می‌توانند در منطقه برداشت مثلا اراضی کشور عراق انواع کاتی‌یون‌ها یا مواد شیمیایی و آلی را به خود جذب و پس از کیلومترها در منطقه رسوب مثلا ایران برجای بگذارند. همین امر حساسیت موضوع را دوچندان کرده یعنی خطراتی که به لحاظ آلودگی در محل برداشت وجود دارد به منطقه رسوب منتقل می شود که البته علاوه بر مشکلاتی است که تنفس این ریزگردها به‌وجود می‌آورد.»
تأسیسات در معرض حمله گردوغبار
افضلی با اشاره به اثرات و مشکلات به‌وجود آمده توسط پدیده ریزگرد، توضیح می‌دهد: «طوفان‌های گردوغبار منجر به تعطیلی مدارس، لغو پرواز هواپیماها، اخلال در عملکرد نیروگاه‌های برق، کاهش منابع آب یا از بین رفتن منابع آب، اختلال در سیگنال‌های تلویزیونی، افزایش تعداد مراجعات به کلینیک‌ها به دلیل مشکلات تنفسی و موارد دیگر می‌شود که در این مجال اندک فقط برخی موارد بررسی شده و مورد تحقیق قرار گرفته مورد اشاره قرار خواهند گرفت.»
عضو هیات علمی بخش مهندسی منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه شیراز می‌افزاید: «از میان صنایع مختلفی که مورد آسیب قرار می‌گیرند مطالعات تخصصی روی صنعت آب و برق استان خوزستان نشان داده است که ریزگردها پست‌های برق این استان را به شدت تحت تاثیر قرار داده است. تعداد حوادث در سال‌های1387، 1388 به ترتیب از 783 به 1234مورد رسیده است. همچنین این پدیده شبکه‌های توزیع برق را دچار مشکلات جدی کرده است و قطعی‌ها و خاموشی‌های زیادی را به وجود آورده است که آمار آن از سال1387 یعنی 194مورد به 383مورد در سال1388 رسیده است.»
او با اشاره به آسیب گردوغبار بر محیط زیست و کشاورزی، گفت: «گردوغبار می‌تواند منجر به تغییرات اقلیم در مقیاس جهانی و محلی، تغییر در چرخه بیولوژیکی، زمین‌شناسی، شیمیایی یا محیط زیست انسان شود. آئروسل‌های معدنی حاصل از گردوغبار می‌تواند بر تشکیل ابر، خصوصیات ابر و میزان نزولات جوی اثر بگذارد. این اثر حتی مرجان‌های اقیانوس‌ها و دریاها را نیز از دستبرد خویش در امان قرار نداده است. غبار اتمسفری مانع از نفوذ نور خورشید شده و می‌تواند منجر به کاهش تولیدات کشاورزی به میزان پنج تا 30درصد شود. ریزگردها می‌توانند کیفیت محصولات تولیدی را به میزان زیادی کاهش دهند به طوری که حتی کاهش کیفیت خرما را به نحوی که دیگر قابل فروش برای مصرف انسانی نبوده است، در پی داشته است.»
با توجه به ماهیت ریزگردها پرداختن صرف به تثبیت شن‌های روان با هر بودجه و منبعی در عراق یا ایران شاید تنها درصد بسیار کوچکی از مشکلات ریزگرد را حل کند و به هیچ وجه علاج واقعه نیست. با توجه به مطالبات ملی و حساسیت موضوع، تشکیل گروه‌های کوچک محدود و خاص مشورتی و استفاده نکردن از سایر ظرفیت‌های فکری در استان‌های مختلف کشور به‌ویژه استان‌های درگیر با این پدیده به دور از منطق است و طبیعتا نتایج آن برآیند همه ظرفیت‌های علمی تحقیقاتی و اجرایی نخواهد بود. همچنین اتخاذ برخی تصمیمات، فقط هدر‌رفت میلیاردها دلار سرمایه کشور است که نتیجه مطلوبی هم ندارد.
