آیا اقتصاد ایران در حال فروپاشی است؟

صدای ایران؛ انسیه اعتمادی نیا*- مرکز بلفر هاروارد، در مقاله‌ای تحلیلی به اوضاع اقتصاد ایران در شرایط تحریم می‌نگرد و با توجه به شاخص‌هایی در این زمینه، به اظهار نظر درمورد عملکرد اقتصادی ایران در طول دوره پس از انقلاب اسلامی می‌پردازد که در ادامه می‌آید.
 
چرا ترامپ ممکن است به زودی از سوی ایران تماسی دریافت نکند؟
رئیس‌جمهور ترامپ، انتظار تماس از سوی ایران را دارد. وی بر این باور است که اقتصاد ایران در حال فروپاشی است و این امر در نهایت ایران را مجبور خواهد ساخت تا به جای تلاش برای حفظ برجام (JCPOA)[1]، تقاضای معامله جدیدی نماید. ظاهرا برخی از مقامات کاخ سفید امیدوارند که با به زانو درآوردن اقتصاد ایران، این کشور هیچ انتخابی جز تسلیم و پذیرفتن هر آنچه که ایالات‌متحده می‌خواهد - از جمله فهرست بلند حاوی دوازده درخواست از سوی وزیرخارجه پومپئو، نخواهند داشت. اما ممکن است این انتظارات درست نباشند. اقتصاد ایران مطمئنا دچار مشکلاتی شده‌است اما تا "فروپاشی" فاصله دارد.

 

 
در حالی که ریال ایران در بازار غیر رسمی از ژانویه ۲۰۱۸، بیش از ۵۰ درصد ارزش خود را در برابر دلار آمریکا از دست داده‌است، این مساله برای اقتصاد ایران اتفاق جدیدی نیست. هر رئیس‌جمهوری در این کشور، از زمان پایان جنگ ایران و عراق باید با نوعی بحران ارز مشابه برخورد می‌کرد.
 

در طول دوره ریاست‌جمهوری آیت‌الله رفسنجانی (۱۹9۹ - ۱۹۸۹) نرخ تبادل رسمی از ۷۲ ریال به ازای هر دلار آمریکا به 1۷55 ریال به ازای هر دلار آمریکا کاهش‌یافته است. در بازار غیررسمی، قیمت دلار در طول این دوره چهار برابر شد (از ۱۱۹۲ ریال به ۴۷۵۰ ریال). در دوره ریاست سید محمد خاتمی (۱۹۹۷ تا ۲۰۰۵)، واحد پول در بازار رسمی بیش از ۸۰ درصد کاهش یافت. در همان زمان، قیمت دلار در بازار غیر رسمی به حدود ۹۰۰۰ ریال (نسبت به نرخ ارز قبلی 4730 ریال) رسید. یکسان سازی نرخ ارز که تحت مدیریت خاتمی محقق گردید، از سوی جانشین وی حفظ نشد. در طول ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد (۲۰۰۵ تا ۲۰۱۳) قیمت دلار در بازار رسمی و غیر رسمی به ترتیب به 24790 ریال و ۳۲۷۰۰ ریال (نسبت به نرخ ارز قبلی 9000 ریال به ازای هر دلار) افزایش‌یافت. قابل‌ذکر است که این کاهش چشمگیر اغلب در طول دوره دوم رئیس‌جمهور وقت صورت می‌گرفت، چرا که هر رئیس‌جمهور در طی دوره اول ریاست خود تلاش بیشتری برای تثبیت نرخ ارز جهت تضمین انتخاب دوباره در انتخابات، انجام می‌داد و تمایل یا توانایی کم‌تری برای مقاومت در برابر کاهش بهای ریال در دوره دوم خود داشت. در این زمینه، تاریخ، خود را برای روحانی تکرار می‌کند. در حقیقت، ذخایر ارز خارجی ایران از سه ماهه دوم سال ۲۰۱۶، درست قبل از انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۲۰۱۶ در ماه نوامبر شروع به کاهش کرده‌است. البته، خروج آمریکا از قرارداد با ایران، بر شدت این روند افزوده است.
 
 

 

 
با این وجود، تورم در ایران همانطور که رئیس‌جمهور ترامپ به تازگی به شبکه فاکس‌نیوز گفته‌است، "از سقف عبور نمی‌کند". برعکس، از لحاظ تاریخی در سطح پایینی قرار دارد. نرخ تورم سالانه تنها برای دو سال متوالی تک رقمی بوده است که از زمان انقلاب سال ۱۹۷۹ طبق گفته بانک مرکزی ایران (CBI)[2] بی‌سابقه می‌باشد. با توجه به تخمین منتشر شده توسط مرکز پژوهش‌های مجلس ایران، آخرین نرخ تورم در دسترس به میزان ۱۰.۲ درصد (ژوئیه ۲۰۱۸) ‌است و در نتیجه‌ی کاهش اخیر نرخ ارز، افزایش خواهد یافت. با این حال، با نرخ متوسط تورم ۱۹ درصد از انقلاب سال ۱۹۷۹، روبروشدن با تورم در ایران نگران‌کننده است اما جدید نیست.

متغیرهای اقتصادی مانند رشد، زیاد روشنگر نیستند زیرا در طول سه ماه گذشته به روز نشده‌اند. با این حال، تازه‌ترین آمار منتشر شده توسط CBI رشد ۳.۷ درصدی را نشان می‌دهد. براساس گزارش مرکز آمار ایران نرخ بیکاری از ۱۲.۶ % در بهار ۲۰۱۷ به ۱۲.1 % در بهار ۲۰۱8 کاهش‌یافته است (بیکاری جوانان از ۲۸.۸ درصد به ۲۸.۳ % در بازه زمانی مشابه کاهش پیدا کرده‌است). دیگر متغیرهای به روز شده اخیر، یک اقتصاد در حال فروپاشی را نشان نمی‌دهند. شاخص بورس اوراق بهادار تهران طی سه ماه گذشته ( تا دوم آگوست ۲۰۱۸ ) حدود ۳۰ درصد افزایش داشته‌است. البته لازم به ذکر است که " بازار سهام، کل اقتصاد نیست" و سهم سرمایه‌گذاری در بازار سهام، تنها ۳۵ درصد از تولید ناخالص داخلی ایران است، اما باز هم بازار سهام، یک اقتصاد در حال سقوط را نمایش نمی‌دهد. میزان چک‌های برگشتی از لحاظ تعداد و حجم (یعنی ارزش ریالی چک‌ها در کل) در ماه می سال ۲۰۱۸ در مقایسه با زمان مشابه در سال گذشته (از ۱۵.۶۹ درصد به ۱۴.۳۹ درصد و از ۲۱.۹۴ درصد به ۱۷.۵۲ درصد) براساس گزارش CBI، کاهش‌یافته است. در حالی که تعداد و حجم استفاده از چک در مدت زمان یاد شده افزایش یافته است، چنین آماری قابل توجه است زیرا چک ها به طور گسترده‌ای از سوی شرکت‌های ایرانی برای معاملات مالی روزمره مورد استفاده قرار می گیرند.

اقتصاد ایران مطمئنا به شدت تحت تاثیر قرار خواهد گرفت، اما سوال این است که چقدر؟ بخش نفت ایران که ۱۳.۵ درصد از تولید ناخالص داخلی را تشکیل می‌دهد، اولین و مهم‌ترین قربانی خواهد بود. سال گذشته (مارس ۲۰۱۷ تا مارس ۲۰۱۸)، ایران به طور متوسط توانست ۲.۳۲۴ میلیون بشکه در روز (bpd)[3] صادر کند که بالاترین میزان از سال ۲۰۰۸ براساس آمار CBI است. در دوره تحریم‌های پیش از برجام (jcpoa) علیه بخش نفت ایران که اروپایی‌ها بسیار مشتاقانه در آن مشارکت کردند، صادرات نفت ایران حتی در حدی بین ۵۰۰ تا ۶۰۰ هزار بشکه در روز کاهش یافت. هر چند پس از آن، به گفته سید محمد علی خطیبی، مدیر سابق اداره امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران، ایرانیان توانستند راه‌هایی برای افزایش صادرات نفت به میزانی بیش از ۱ میلیون بشکه در روز bpd پیدا کنند. ارقام منتشر شده از سوی CBI نشان می‌دهد که در ۳۶ سال گذشته، متوسط صادرات نفت ایران هرگز به کم‌تر از ۱ میلیون bpd کاهش نیافته است. بنابراین کاهش صادرات نفت ایران تا حد صفر، می‌تواند یک کار واقعا دشوار باشد.
 

تحریم‌های جدید آمریکا به طور جدی دولت روحانی و دیگر بخش‌های دولت را به چالش خواهد کشید، زیرا به نظر می‌رسد که دولت روحانی به خوبی برای مواجهه با آن آماده نشده است. فروش نفت برای ایران دشوار و دریافت پول برای نفت این کشور حتی خسته‌کننده‌تر خواهد بود. بسیاری از شرکت‌های بین‌المللی، از بخش انرژی تا بخش خودرو، که پیش از این در ایران سرمایه‌گذاری کرده بودند، در حال ترک کشور هستند، چه رسد به سرمایه‌گذاری‌های جدید خارجی که آمار آن بسیار دلسرد کننده خواهد بود. تحریم‌ها می‌تواند اقتصاد ایران را تضعیف کند و باعث ایجاد رنج و زحمت قابل‌توجه در طولانی‌مدت شود. حتی هم‌اکنون، اقتصاد ایران با مشکلات زیادی مواجه است. آیت‌الله خامنه‌ای ،رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران، با رییس‌جمهور روحانی و کابینه وی دیدار کرد تا آن‌ها را به استقامت دعوت کند، و پس از سیاست‌های تجاری و ارزی متغیر اخیر از سوی دولت روحانی که باعث ایجاد ابهام و عدم قطعیت بیشتر شد، تغییرات در کابینه روحانی محتمل و مورد انتظار است همچنان که انتصاب رئیس جدید بانک مرکزی از سوی رئیس‌جمهور نشانه‌ای از آن می‌باشد. با این حال، فرض اینکه اقتصاد ایران در کوتاه‌مدت (در طول چند ماه یا حتی چند سال) سقوط خواهد کرد، کوته‌بینانه و گمراه‌کننده خواهد بود. اقتصاد ایران مطمئنا رنج خواهد برد، اما می‌تواند زنده بماند.
 
جیمی کارتر، رئیس‌جمهور پیشین آمریکا، مشکلات منتظر ماندن برای واکنش ایرانی‌ها به اقدامات تنبیهی را تجربه کرد. تحریم‌های اقتصادی جدید به تنهایی ممکن است منجر به تماس ایرانی‌ها با دفتر رئیس‌جمهور ایالات‌متحده شود، اما نه به همان سرعت که رئیس‌جمهور ترامپ انتظار دارد. از این رو، وقتی که آن‌ها در نهایت تماس بگیرند، مشخص نیست که چه کسی (در مقام رئیس‌جمهور) جواب خواهد داد.

[1]. Joint Comprehensive Plan of Action

[2]. Central Bank of Iran

[3]. Barrels per day